Gümüşhane Tarihi Gümüşhane Resimleri
GÜMÜŞHANE'NİN TARİHİ YERLERİ
GÜMÜŞHANE'NİN TARİHİ YERLERİ
Santa Harabeleri
Santa Harabeleri 17. yy'dan beri dini, ticari ve kültürel önem tasiyan bir yerlesim yeridir. Santa Harabeleri bugünkü Dumanli köyü sinirlari içerisinde yer almaktadir. 7 adet mahallesi vardir. Il Merkezine uzakligi 80 km.'dir. Ulasim Yagmurdere Bucagi üzerindedir. Her mahalle tümüyle tastan insa edilmis tek katli konutlar, tas cepheli 1 veya 2 kilise, her sokak basinda 1 çesme vardir. Tarihi eserler yönünden zengin olan Santa dogal konumlari itibariyle de yayla özelligi tasimaktadir.
Sadak Harabeleri
Satala olarak bilinen Antik Kent Dogu Karadeniz Bölgesi Gümüshane Ili Kelkit Ilçesinin 17 km. Güneydogusundadir. Bu günün Sadak Köyü Antik Devirde Satala adini tasiyordu. Eski Roma Imparatorlugunun dogudaki en önemli askeri ordugahi Anadolu ve Kapadokya 'dan Karadeniz'e geçen askeri yollarin birlestigi bir kenttir.
Kent çevresinde tiyatro, opera ve yapi kalintilari , motifli tuglalar , prezeler , sütun basliklari, hayvan heykelcikleri , mühürler, sikkeler, yüzükler, pismis topraktan yazitlar,Roma ve Erken Bizans dönemine aittir.
Antik kenten Su Kemerleri, ünlü Yunan heykeltirasi Fidyes tarafindan yapilan ve su anda Londra Brithis Museum da bulunan güzellik tanriçasi Afrodit' in heykeli, antik havuz, mezar sikkeleri,günümüze ulasan tarihi kalintilardir.
Sariçiçek Köy Odalari
Sariçiçek Köyü Gümüshane Il sinirlari içerisindedir. Sariçiçek Köyüne ulasmak için Gümüshane-Erzurum Karayolunun 20. km.'ndeki Tohumoglu mevkiinden Yagmurdere yoluyla gidilir. Il Merkezine 50 km. uzakliktadir. Sariçiçek Köyü 60 haneli tabii güzelligi, yer aldigi dagin yamacinda zümrüt yesili vadiye inen taraçalar üzerine kurulmus evleriyle çarpici bir güzellige sahiptir. Evler 1873 yilinda yapilmis olup, iki adettir. Bölgede ortaya çikan mesken tiplerinin olusumunda Türk gelenegi ile yerlesik gelenegin ve mahalli hususiyetlerin büyük rolü oldugu tahmin edilmektedir. Odalarin içerisi sanat açisindan ilgi çekici sekilde tezyin edilmistir.
Kaleler
Gümüshane yöresinde savunma ve gözetleme amaçli 35 kale vardir. sayinin bu denli çok olusu Iran-Mezopotamya ticaret yolu üzerinde bulunmasiyla açiklanabilir. Canca, Akçakale (Merkez), Edire(Dörtkonak) kalesi, Kov kalesi, Keçikalesi, Kodil kalesi, Torul kalesi, Sadak kalesi, Gümüstug kalesi gibi...
Metropolitik Kilisesi
Yapi, Merkez Süleymaniye Mahallesinde yer almaktadir. Dikdörtgen bir alan üzerine iki katli olarak insa edilmistir. Kapi, pencere ve köse taslari düzgün kesme tasla, beden duvarlari ise moloz tasla örülmüstür. Üst örtüsü tamamen yikilmistir.
Balcilar Mah. Kilisesi
Yapi, Ilçenin 30 km.güney batisinda Gümüstug Köyü Balcilar Mahallesindedir.Tek nefli ahsap dösemeli kilise 10.40x6.37 metre ölçülerindedir.Girisi güneyden olup,apsisinde bes nis bulunmaktadir.
Asagi Mah. Kilisesi
Üç nefli bazilikal planli üst örtü sistemi saglam,içten besik tonozlu kilise içerisinde bir sarniç yer almaktadir.Önünde bes bölümlü bir narteks bulunmaktadir. 8.72x7.36 metre boyutlarindadir.Kilisenin avlu girisindeki kemerin sol tarafinda saglam kilise konutu mevcuttur.
Hegios Georgios Metropolitik Kilise
Yapi Süleymaniye Mahallesindedir.Ilk ismi Hagia Tiriada'dir. Oldukça eski bir kilisedir.1613-1726 yillarinda iki onarim geçirmistir.Oldukça büyük ölçülere sahip olan yapinin çevre duvarlari ve apsisleri saglam kalmis,üst örtüsü tamamen çökmüstür.Yakin zamanlari isaretleyen, kaba üsluplu bazi freskolar (yas harç tabakasi üzerine renkli boyalarla yapilan duvar resimleri) bilhassa bati duvarlarinda görülmektedir.
Bas Mahalle Kilisesi
Yapi, Ilçenin 30 km.güneybatisinda Gümüstug köyündedir.11.16x7.96 ebatlarindaki kilisenin apsis cephesi yikilmis,üç nefli bazilikal planlidir.Üst örtü sistemi besik tonuzlu olup,içerisinde fresko tekniginde resimler bulunmaktadir.Dört sütunlu,dört payelidir.Kilisenin hemen önünde egimli bir arazi üzerine kurulmus iki katli bir ev yer almaktadir.Üst kat tek odali ve çift yönlü çati ile örtülü olup,7.75x5.11 metre boyutlarindadir.
Ayana Mah. Kilisesi
Yapi, Torul Ilçesi Gülaçar Köyü Ayana Mahallesindedir. Tek apsisli,tek neftli ve tüm duvarlari düzgün yontma tasla yapilmis, giris kapisi bati tarafta olup,kapinin üzerinde küçük bir ker geçisi vardir. Yapi içerisi orjinalligini korumaktadir.Tüm yüksek yerlesim alanlarinda yapilan kiliselerde oldugu gibi burada da tabiat sartlariyla ilintili olarak yapi çatisi üçgensi geçisle tamamlanmistir.
Mandiri Kilisesi
Kilise, Merkez Mescitli Köyünde,köye 3 km mesafede tarlalarin arasinda derin bir yarin kenarinda yer almaktadir.Dikdörtgen planli tek apsisli ve tek nefli bazilikadir.Distan üçgen rima bir çati,içten oldukça büyük bir besik tonazla örtülüdür.Tamamen kirma tas malzemeyle insa edilmistir.Güney cephede masif olup,Kuzey cephesinde 3 adet apsis ve girisin yer aldigi bati cephesinde üst seviyede 1 adet pencere yer almaktadir.Giris kapisi basit silmelerle çevrelenmistir.Girisin iki yaninda ikiser adet kemer bir gibi görünmekte buda yapinin ilk seklinde burada bir ön mekan oldugunu düsündürmektedir.Yapi 19.yy Rum hiristiyanlari dönemine aittir.
Emirler Mah. Kilisesi
Ilçeye 15 km.mesafedeki Büyükçit Köyünün emirler mahallesinden patika yol ile yapiya ulasilir.Üç nefli tek apsisli sekiz sütunlu kilisenin üzeri besik tonuz örtülüdür.10.20x5.50 metre ebatlarinda olan kilisenin önündeki kibirion girisi yikilmis durumdadir.
Belen Köyü Kilisesi
Ilçeye 11 km uzaklikta olan yapi, köyün girisinde köye hakim bir yerde yapilmis olup,kilisenin ana bölümü yikilmis sadece papaz yeri diye anilan kisim kalmistir.Köy halki tarafindan Cami olarak kullanilmaktadir.
Dilekyolu Kilisesi
Siran Ilçesi Dilekyolu Köyündedir.Yapi,12.30 metre ve 8.60m boyutlarinda sert kesme taslardan yontularak yapilmis 1956 yilinda okul amaçli kullanima açilarak ana yapinin iç kismi ek duvarlarla örtüldügünden mimari özelligi kaybolmus,sadece papaz yeri diye adlandirilan kisim özelligini korumaktadir.Ayrica kiliseye ait oldugu sanilan 2 m boyundaki sütun ve sütun basliklari bulunmaktadir. Kilisenin kitabesi bulunmamaktadir. Köy halki tarafindan Cami olarak kullanilmaktadir.
Çakalli Kilisesi
Yapi Dumanli Köyünün Merkezinde yer almaktadir.09.85x13.30 m boyutlarinda dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli ve bazilikal planli olarak insa edilmistir. Biri batidan digeri güneyden olmak üzere yuvarlak kemerli iki girisi bulunmaktadir. Güney girisi üzerine yonca biçiminde hac motifi islenmistir. Isiklandirma dengeli bir biçimde yan duvarlara ve apsislere yerlestirilmis pencerelerle saglanmistir.Kilisenin yapim tarihi 1878'dir. Frekso izlerine sik sik rastlanan kilisede kapi, pencere, tasiyicilar, kemerler ve köse taslari düzgün kaliteli kesme tas malzemeden, diger beden duvarlari ise 0.85 m kalinliginda kaliteli moloz tastan yapilmistir.
Terzili Kilisesi
Yapi Dumanli köyü Terzili mahallesindedir. 09.10 x 11.66 m boyutlarinda, dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan semasinda insa edilmis, orta nef yan neflerden daha genis ve yüksek tutulmustur. Biri kuzeyde digeri güneyde olmak üzere 1.00 m genisliginde, karsilikli olarak yerlestirilmis yuvarlik kemerli iki girisi bulunmaktadir. Bati duvari arazi konumuna göre yüksekçe bir tepeye dayandirildigi için batidan giris açilmamistir. Apsis ve pastaporion hücreleri disa taskin yapilmistir. Apsis 4.13 m genisliginde ve 3.50 m derinligindedir. Kilisenin üst örtüsü tamamen yikilmis tasiyicilardan sadece bir sütun kalmis malzeme yöredeki kiliselerde kullanilan malzemeden olusmustur.Kilisenin kuzeydogusunda bir martiryum bulunmaktadir.
Çakirkaya Kilisesi
Siran Ilçesi Çakirkaya Köyü Kozagaç Mevkiinde bulunan Çakirkaya Kilisesi Kaya Kütlesinin gayet itinali bir iscilikle oyulmasi suretiyle meydana getirilmistir.Dogu-Bati istikametinde sira destek sütunuyla üç nefe ayrilmistir.Payeler arasinda kalan dört sütunun meydana getirdigi kare bölümü örten kubbeli tonoz pandantifli olarak kullanilmistir.Ana ve yan apsislerde nisleri bulunan kilisenin bati duvarindaki iki sira nis dizisi ise ahsap bir galerinin daha önceleri var oldugunun izlenimini vermektedir.Normal mimari unsurlarla yapilan Çakirkaya kilisesinin batisinda dikdörtgen planli apsisinde üç büyük nis bulunan bir sapel mevcuttur.Kayaliklar üzerinde ana kayaya oyulmus üç nefli ve yaninda küçük bir sapeli bulunan kaya kilisesidir.
Orta Mah. Kilisesi
Yapi, Kürtün Ilçesi,Yaylali Köyü Orta mahallesindedir.5 genden olusan tek apsisi,benzer kiliselerden farklilik arz etmektedir.Tek nefli, üçgensi örtülü çatisi ve mazgal pencerelerinin azligi yörede kis aylarinin soguk olusuyla ilintilidir.Yapinin köseleri ve kapi girisi düzgün yontma tasla,diger kisimlari ise moloz tasla örülüdür.
Günbatur Köyü Kilisesi
Siran Ilçemiz Günbatur Köyünde olan yapi,6 metre yüksekliginde 11 metre boyunda 9.5 m.eninde insa edilmis olup,güney kismina bakan kilise kapisi daha sonra kapatilarak tasla örülmüstür.Kiliseye ait papaz yeri kaldirilmistir.Köy halki tarafindan daha sonra Cami olarak kullanilmaktadir.
Asagi Mezera Kilisesi
Tek nefli Sapelin bati cephesi moloztas, diger cepheleri kesme tas ile yapilmistir. Üst örtüsü tahrip olmus ,yapi; 3.70x3.00 metre ebatlarindadir.
Cingalli Kilisesi
Merkez Dumanli Köyü Köyünde bulunan Kilise Santa yerlesiminin en alt kesimindedir. Bazilikal dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan semasinda insa edilmistir. Orta nef yan neflerden daha genis ve yüksektir. Tek girisi batidan saglanmis olup, girisin üzeri yuvarlak kemerlidir. Neflerini dikine geçen besik tonozun kuzey bölümü saglamdir. Kilisenin tasiyicilari ve tavani çökmüstür. Kapi, pencere, tasiyicilar ve kemerler düzgün yontma tastan diger kisimlar ise moloz tastan yapilmistir.
Krom Kilisesi
Yapi,Yaglidere Köyü sinirlari içerisindedir.Yan duvarlari ve örtüsü yikik vaziyette olan Kilisenin ön duvari ve girisi saglam vaziyettedir. Dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan semasinda insa edilmistir.
Çevrepinar Köyü Kilisesi
Siran Içlisi Çevrepinar Köyündedir. Siran-Gümüshane yolunun batisinda 12.5 eninde 10 metre boyunda 4 ana sütun üzerine oturtulmus, ana kubbede buna bagli küçük sütunlar ile 6 adet kubbesi bulunmaktadir.Sütün basliklari geometrik desenlerle sekillendirilmis sütunlar kursun eritilerek üst,üste konulmustur.Yapinin ses yankisinin saglanmasi için ana kubbede karsilikli küpler konularak ses dizayni saglanmaya çalisilmistir.Kilise giris kapisi islemeli olup, Papaz yeri diye anilan kisim harap olmakla birlikte özelligini korumaktadir.
Olucak (Imera) Vadisi Kilisesi
Yapi, Olucak (Imera) Köyünün yaklasik 2 km. güneyinde yüksek bir dagin yamacina kurulmustur.Kapinin üzerinde sivri kemerli alinlik,içerisindeki kitabede kök boyalarla yazilmis,1885 tarihi okunmaktadir.9.80x4.50 m. Boyutlarinda tek nefli bir kilisedir.tek apsisi disa taskin olarak yapilmis,içten ve distan yarim yuvarlak olarak düzenlenmistir.Apsisde bir mazgal pencere açilmis,kuzey dogusunda iki,güney dogusundada bir nis bulunmaktadir.yapinin tek girisi batidan olup,yuvarlak kemerlidir.Üzerinde bir pencere açikligina yer verilmistir.
Kizlar Manastiri
Yapi, Kürtün Ilçesi Yaylali Köyündedir. Üçgensi çatisi tabiat sartlarina bagli olarak yikilmistir. Tek nefli,tek apsislidir. Yöre kizlarinin egitim ve ibadet amaçli olarak kullandiklari bir manastirdir. Manastir çevre duvarlariyla avlu içerisine alinmistir.
Dere Mah. Kilisesi
Yapi, Ilçenin 30 km. güney batisinda dere mahallesinde tek nefli,kilise üzerine büyük bir kaya kütlesi düstügü için üst örtüsü yikilmis durumdadir.6.93x4.96 boyutlarindadir.
Yaylim Köyü Kilisesi
Yapi, Köse Ilçesi yaylim Köyü Merkezindedir.Üç apsisli, üç neftli, dört sütunlu kilise giris kapisi dahil,orjinalligini muhafaza etmektedir.Besik tonozlu örtülüdür. Kilise içerisinde yangin çiktigindan fresko tekniginde yapilmis bazi resimler yok olmustur. Bu fresklerden geriye Meryem ana figürleri kalmistir.Kilisenin bütün duvarlari yontma tasla yapilmistir.
Hegios Ioannes Manastiri Kilisesi
Yapi,Çatal Kayanin hemen altinda yer almaktadir.1819-1832 yillarinda onarilarak freskolarla süslenmistir. Yapi tek nefli bir plana sahiptir.Üstünü örten besik tonoslarin izi mevcuttur. Güney duvarinda,pencere aralarinda ve yarim payeler üzerinde tespit edilen sahneler,konulari bakimindan ilgi çekicidir. Filizler (Serit) halindeki sahnelerden, en alt sira oldukça bozulmustur.Sadece baslardaki haleler kalmistir.Ikinci filizde kilisenin ileri gelenleri tasfir edilmistir.Figürlerden birisi Aziz Hermogenes'tir.Elinde yuvarlak ve kubbeli bir yapinin maketini tutmaktadir.3. firizde Genesis(Isanin dogumu) kompozisyonu,2. yarim paye üzerinde Aziz Simeon Stylites'in tasfiri,2.sathi kemerde Hz.Isa'nin din adamlariyla münakasasi ve Sameryali kadinla kuyu basindaki sohbeti görülür.
Yitirmez Kilisesi
Yapi, Merkez Yitirmez Köyündedir. Üç apsisli olup,biri yikilmistir. Besik tonozla örtülü olup,orijinal sütun gergileri bulunan, hepsi tastan yapili alti sütunu , 11 mazgal penceresi olan ve yer,yer fresk izlerine rastlanmaktadir.
Demirkapi Kilisesi
Yapi, Torul Ilçesi Demirkapi Köyü Ünalan(Emrük) Mahallesinde bulunmaktadir.18.yy'in ilk yarisinda yapilan kilise besik tonozla örtülü olup, çevresi ise duvarlarla çevrilidir.
Panaghia (Meryemana) Kilisesi
Büyükçit Köyü Vadisinde Çit deresinin sol tarafindaki yamaç üzerindedir.Manastira ana yoldan ayrilan bir köprüden geçilerek patika bir yolla ulasilmaktadir. Manastir Yüksek duvarlarla çevrili avlunun içindedir.Manastiri ilk kez 890-900 tarihleri arasinda üç kesisin kurdugu bilinmektedir..Daha sonra Trabzon Komnenoslari döneminde ve 19.yy da onarilmistir.12.50x8.60 metre boyutlarindaki yapi ortada merkezi Kubbe, sapeli köselerde birer küçük kubbeli tonozla örtülüdür.Plan üç nefli bir bazilikanin karisimi gibidir.Daire biçimi üç apsisi vardir.Duvarlar yalanci kemerlerle üç bölüme ayrilmistir.Kemer ortalarina büyük birer pencere açilmistir. Manastirin Kuzeydogu kösesindeki sapel dikdörtgen planlidir.Apsisin nisinde Bizans döneminden freskler vardir.
Hagios Theodoros Kilisesi
Eski Gümüshane'de bulunan en eski kilisedir.1480 ‘de madenciler tarafindan yaptirilmistir.1702 yilinda kismen onarim görmüstür.Üç nefli bir bazilika seklindedir. Apsislerin (Mihrap) kismi kismen kaya içindedir.Besik tonozlari çökmüstür.
Surp Karabet Kilisesi
Yapi, Süleymaniye Mahallesinde oilup,Ermeni kilisesidir.Çift meyilli çatisinda yer alan kubbesiyle daha çok Imera(Olucak) Köyü Manastir kilisesiyle benzerlik göstermektedir.
Günesli Mah. Kilisesi
Yapi,Ilçeye 8 km.mesafede Altinpinar beldesinin Günesli mahallesindedir.8.47x6.05 metre ölçülerinde tek nefli,tek apsislidir.Kiborion girisli kilisenin güneyinde tek girisi bulunmaktadir.Kilisenin hemen yani basinda 3.27x2.53 metre ölçülerinde bir sapelde bulunmaktadir.
Manamatli Mah. Kilisesi
Yapi, Torul Ugurtas Köyü Manamatli Mahallesinde bulunmaktadir. Tabiat Sartlarina bagli olarak tahrip olan sapelin Yan duvarlari ayakta kalmistir.
Karaca (Masura) Mah. Kilisesi
Yapi, Torul Ilçesi Cebeli Köyü, Karaca (Masura) mahallesindedir. Kilisenin tek nefi, bes genli bir apsisi, 2 mazgal penceresi vardir. Giris kapisi güney cephesinde düzgün yontma tasla, diger kisimlari moloz tasla örgülüdür. Kilise besik çatilidir.
Küpçüler (Agrit) Mah. Kilisesi
Yapi, Torul Ilçesi Cebeli Köyü Küpçüler (Agrit) mahallesindedir.iki apsisi mevcut olup,birisi yikilmis durumdadir. Yapi Yigma moloz tasla örülmüs,kalin harç kullanilmistir. Tavan örtüsü diger kiliselerden farkli olup, alti genli ikinci bir geçisle tamamlanmistir.
Meryem Ana Kilisesi
Yapi, Kürtün Ilçesi Yaylali Köyü Meryemana Mahallesindedir. Tek apsisli, tek nefli ,düzgün yontma taslarla örülmüs yapi, üçgensi dik çatiyla örtülmüstür. Kilisenin hemen dogusunda yapi bitisiginde orijinal kemerle geçisi yapilan bir mahsen bulunmaktadir.Güney tarafinda 5 metre mesafede ise tabiat sartlarina bagli olarak tahrip olmus kilise çesmesi bulunmaktadir.Benzer kiliselerden farkli olarak girisi güneydendir.
Ishanli Kilisesi
Yapi,Dumani Köyü Ishanli Mahallesindedir. 10.15X12.54 m boyutlarinda, dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan semasinda insa edilmistir. Biri batida digeri güneyda olmak üzere yuvarlak kemerli iki girisi bulunmaktadir. Güneyde bulunan kapi 1.23 m açikliga sahip olup, ayni zamanda ana girisi olarak kullanilmis ve distan kemer alinliga bir hac motifi islenmistir. Dogu cephesinde yer alan apsis 4.72 m genisliginde ve 3.74 m derinliginde olup, üç mazgal penceresiyle birde nisi bulunmaktadir. Apsisin her iki yaninda bulunan 2.10 m genisliginde ve 2.00 m derinliginde pastaphorion hücrelerinde ise birer pencere açilmistir. Üst örtüsü ve tasiyicilari tamamen yikilmistir. Önemli yerlerde düzgün yontma tas diger kisimlarda ise 0.85 m kalinliginda moloz tas kullanilmis.
Binatli Kilisesi
Yapi, Dumanli Köyü Binatli Mahallesindedir. 08.70X12.00 m boyutlarinda dikdörtgen bir plan üzerine üç nefli bazilikal plan semasinda insa edilmistir. Biri bati,digeri güney cephesinde olmak üzere iki girisi bulunmaktadir. Güney girisi üzerinde kabartma olarak bir hac motifi islenmistir. Bu cephede üst seviyede açilmis üç pencere bulunmaktadir. Dogu cephesinde apsis ve pastaporion hücreleri disa taskin olarak yapilmis, kilise fresko süslemeleri yogunlukla kullanilmistir. Yörede ayakta kalan tek kilisedir. Kapi,pencere,tasiyicilar,kemerler ve köseler düzgün kaliteli kesme tas malzemeden yapilmistir.beden duvarlari ise moloz tastan yaklasik 0.80 ile 0.90 m. Kalinliginda örülmüstür.Kilise besik tonozla kaplidir.
Vank Kilisesi
Il Merkezinden Gözeler köyüne giderken Vank Köyündedir.Yapi dikdörtgen planli ve ortasinda merkezi kubbesi bulunmaktadir.Ancak Bizans döneminde yapildigi sanilmaktadir.Yapinin duvarlari ve çatisi saglam durumdadir.Ancak iç duvar düzeyleri yipranmistir.
Hagios Georgios Manastiri Kilisesi
Sehir Merkezine 6 km uzakliktaki Merkez Hutura köyüne giderken yolun saginda, tepe üstündedir.14. yy'in ilk yarisinda Trabzon Prensi Aleksios Komnenos yaptirmistir.Kilise 1509'larda kesis Ananias ,1624'te Georgios Stratilatis'çe onarilmistir.Ayrica Sultan ll.Abdülhamit döneminde onarildigini gösteren yaziti vardir.Yunan haci planinda kubbeyle örtülü bir yapidir.Apsis önüne yerlestirilen birer payeyle dogu-bati yönünde uzama gösterir.Hac kollari besik tonoz örtülüdür.Ana ve yan yüzler yarim sütüncelerle üç bölüme ayrilmis,bu bölümlere yuvarlak kemerli pencereler açilmistir.Bati yönünde ortada üstü kapali sütunlu ana giris vardir.Yapi, bitki (üzüm,kivrik dal,palmiye),halat,ejder motifleri ile bezelidir.Pencere üstlerinde Isa'nin monogramlari ve Hagios Georgios'un simgeleri islenmistir.Günümüzde üst örtüsü yikilmistir.
Atalar Kilisesi
Torul Ilçesi Atalar Köyü Aydinlar Mahallesinde bulunan Kilise Ilçeye 27 km mesafededir.Duvarlari düzgün kesme tastan ve moloz tastan yapilmistir. Üzeri ise besik çatili olarak insa edilen Kilise günümüze kadar saglam bir vaziyette gelmistir.Girisi bati cephesinden olan kilisenin hemen giris kapisinin üzerinde demir parmaklikli 75x50 cm ebatlarinda bir isiklandirma penceresi,dogusundaki cephede iki adet küçük parmakli pencere,güney kisminda ise üç adet 75x50 cm ebatlarinda isiklandirma penceresi mevcuttur.Kilisenin tavaninda ve duvarlarinda fresk resimler mevcuttur.Sütunlari bir birine baglayan orijinal gergiler halen mevcuttur.
Hegios Strphonos Kilisesi
Yapi Süleymaniye Mahallesindedir.19.yy'da tamir gördügü bilinmektedir.Benzerleri gibi 3 nefli bir basilika gibidir.Evvelce çift meyilli bir çati ili örtülüydü. Küçük sapeli güneyinde yer almaktadir.Iç ve dis taraftan yuvarlak apsisleri ve kuzey bati duvarlari iyi durumdadir.Duvarlarda bazi fresko kalintilari vardir.Orjinal yapilari eski olmakla beraber eski Gümüshane kiliseleriyle benzerlik göstermektedir.Bu benzerlik Torul Gülaçar manastir kiliselerinde görülmektedir.Trabzon Nakip Cami plani ve örtü sistemiyle benzerlikler arz etmektedir.
Sögüteli Kilisesi
Kürtün Ilçemiz Sögüteli Köyünde mevcut olan yapi,Ilçe Merkezine 36 km mesafededir.Yaklasik 400 yillik oldugu tahmin edilen yapi Bizanslilar ve Rumlar tarafindan kullanildigi bilinmektedir.Klasik kilise yapisinda tastan örmedir.
Kirazlik (Andon) Mah. Sapeli
Yapi, Ilçeye 12 km.mesafede Güvenli Köyü Kirazlik (Andon) mahallesindedir.5.40x3.58 boyutlarinda tek nefli besik tonuz örtülü Sapelin kuzeyinde üç pencere,apsisinde bir mazgal pencere bulunmaktadir.
Muzaras Kilisesi
Mescitli Köyü yakinindaki eski Rum yerlesimi olan Muzaras Köyü kilisesidir.Kilise yerlesimin ortasindadir.Yapi,dikdörtgen planlidir.yan duvarlari saglam olup,çatisi tahrip olmustur.Tek apsisli,tek neftli olup,yöredeki diger kiliselerle benzerlik göstermektedir.
Bas Haviyana Kilisesi
Yapi,Ilçeye 12 km. mesafede Güvenli Köyü düzler mevkiinde bulunmaktadir.Kuzey kemsi mezarlik olarak kullanilan kilise üç nefli bazilikal planlidir.Tahribata ugramistir.
Pistovli Kilisesi
Yapi Dumanli Köyü Pistov mahallesinde bulunmaktadir. 17.00x13.00 m boyutlarinda, dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan semasinda insa edilmis, orta nef yan neflerden daha genis ve yüksek tutulmustur. Biri kuzey digeri güneyde olmak üzere yuvarlak kemerli iki girisi bulunmaktadir. Kuzey girisi kiborion tarzinda düzenlenmis ancak günümüze bu kiborion girisin sadece bir sütunu gelebilmistir. Girisin hemen üzerinde hac isareti islenmistir. Apsis ve pastaporion hücreleri dogu cephesinde yapilmis her birine birer yuvarlak pencere açilmistir. Kuzeyinde dört mazgal pencere bulunan kilisenin yapi içerisindeki siva kalintilari üzerine fresko resimleri islenmis bunlardan günümüze bazilari ulasmistir. Yapinin kuzeydogusunda bir çesme vardir.
Zurnacili 1 Kilisesi
Yapi Dumanli Köyü Zurnacili mahallesi içindedir. 12.80x16.80 m boyutlarinda, dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan semasinda insa edilmis, orta yan neflerdan daha genis ve yüksek tutulmustur. Biri bati digeri de güneyde olmak üzere yuvarlak kemerli iki girisi bulunmaktadir. Bunlardan güney girisi ana giris olarak kullanilmis girisin her iki tarafina sütunceler konulmus ve üzerine hac motifi islenmistir. Kilisenin batida ve doguda üç dogu ve kuzeyde ise dörder penceresi bulunmaktadir. Apsisi ve pastaporion hücreleri disa taskin yapilmis her birine birer pencere açilmistir. Iç kisminda sivalar üzerine islenmis dini motifler tasiyan presko izlerine rastlanmaktadir. Diger kiliselerde oldugu gibi düzgün yontma tas ve moloz taslar kullanilmistir.
Kalis Kilisesi
Kilise, Torul Ilçesi Kocadal Köyü Kalis Mahallesinde bulunmaktadir. Tek apsisli,tek neftli, giris kapisi ve köse taslari düzgün yontma tastan örülmüs diger kisimlar ise moloz tastan yapili, besik tonoz örtülüdür.
Isikdere Kilisesi
Yapi, Merkez Tekke Köyünün Isikdere Mahallesinde bulunmaktadir.Dikdörtgen planli,tek apsisli,besik tonozlarla örtülü ve Çit deresi kiliseleriyle benzerlik göstermektedir.
Arili Kilisesi
Yapi, Torul Ilçesi Arili Köyündedir. Tek apsisli,tek neftli, üç mazgal pencereli kilisenin köse duvarlari düzgün yontma tasla diger kisimlari moloz tasla örülmüs ve üst çatisi besik tonozla örtülmüstür.
Panaghia Kilisesi
Kismen kayadan insa edilen kilisenin kuzey ve batidan taç duvarlarla çevrilmistir.Bir basilika gibi dogu-bati yönünde uzayan bu yapi tek nefli bir plana sahiptir.Üstü muhtemelen besik tarla örtülü idi.Süleymaniye deresinin sol yakasinda Fahri GÜMÜSELI evinin 50 metre arkasindadir.
Bas cami Mah. Kilisesi
Yapi, Kürtün Ilçesi Yaylali Köyü Bas Mahallesindedir. Kilisenin avlusunun çevre duvarlari orijinal sekliyle ayaktadir.Üç nefli olup,besik tonozla örtülü,üç apsis ve dört sütun üzerine yapilidir.Yontma tasla yapilan eserde yogun fresk izlerine rastlanmaktadir. Sütunlar arasi gergi izlerine rastlanmaktadir.
Asagi Dere Kilisesi
Yapi, Torul Ilçesi Zimera (Atalar) Köyü Asagi Mah.dere içerisindedir. Tek apsisli,besik tonozla örtülü,tek neflidir.
Kopuz Köyü Kilisesi
Yapi, Ilçenin 36 km.güneybatisindaki Kopuz Köyünün Kuzeyinde,dagin yamacinda yapilmistir.5.15x9.90 ebatlarinda moloztas malzeme kullanilan yapinin tek nefli üst örtüsü yikik girisi kuzeydendir.Üç pencereli kilisenin duvar köselerinde kemer konsollari bulunmaktadir.19.yy özelliklerini yansitmaktadir.Kilise Bu günkü yerlesimin disindadir. Kilisenin etrafinda yerlesim kalintilari halen mevcuttur.
Güzeloluk Köyü Kilisesi
Yapi,Ilçenin 32 km.güneybatisinda Güzeloluk Köy Merkezindedir.Yapi üç nefli bazilikal planlidir.Son derece saglam olan kilisenin içi fresko süslemelidir.8.80x5.10 ebatlarindaki kilisenin güney ve kuzey cephelerinde üçer pencere bulunmaktadir.Kiborion girisli kilisenin üst örtü sistemi kayalarin plaka seklinde kesilerek olusturulmustur.Iç mekanin ortasinda Isa tasviri ve dört Incil yazarinin isimleri ve sembolleri yer almaktadir.Apsis ve yan apsisler içten ve distan yarim yuvarlak olarak düzenlenmis üzerlerine birer mazgal pencere açilmistir.Kilisenin tek girisi güneybati cepheden açilmis ve kapinin içten kemeri arasina kitabesi yerlestirilmistir.
Mesehor Kilisesi
Yapi, Torul Ilçesi Harmancik Köyü Mesehor mevkiindedir. Dikdörtgen planli,Besik tonoz örtülü,dokuz mazgal pencereli olup, çati tabiat sartlarina bagli olarak tahrip olmustur. Giris kapisi batida olup,düzgün yontma tasla yapilmis,alinligi kemer seklinde,diger kisimlari yigma moloz tas arasi kalin harç tabakasiyla sivanmistir. Yapinin 100 metre güneyinde yikik vaziyette sapeli mevcuttur. Sapel içinde yogun fresk izlerine raslanilmaktadir.
Yayikcilar Mah. Kilisesi
Yapi, Torul Ilçesi Gümüstug Köyü Yayikçilar Mahallesindedir. Kilisenin bulundugu alan genis çevre duvarlariyla hisar içerisine alinmistir.Hisar içerisinde kilise-konut evi-wc-giris kapisi ve Rumlar tarafindan dikilen 6 adet küp armudu halen mevcuttur. Kilise plani Olucak (Imera) Köyü Kilisesiyle benzerlik göstermektedir.Giris kapisi düzgün yontma tastan yapilmis olup, orijinal yapisini halen korumaktadir.
Sise Mah. Kilisesi
Yapi,Torul Ilçesi Cebeli Köyü Sise (Çengelli ) Mahallesindedir.Kilise çevresi duvarlarla avlu içerisine alinmis olup,sütun basliklari fresko tekniginde süslenmis,9 mazgalli penceresi,4 sütunu,3 adet içten ve distan yarim yuvarlak apsisi,3 nefti vardir.besik tonozla örtülü yapinin yogun fresko izleri günümüzde de görülmektedir.Sütunlari bir birine baglayan orijinal gergiler saglam olup,sütunlardan tavana geçis kemerlerle saglanmistir.
Alinyayla (Macara) Köyü Kilisesi
Yapi, Torul Ilçesi Alinyayla (Macara) Köyünde bulunmaktadir. 18.yy'in Ilk yarisinda yapilmis olup, diger kiliselerden farkli olarak dik çatiyla örtülmüstür.Köseleri düzgün yontulmus köse taslarla diger kisimlari moloz taslarla örülmüstür.
Karsiyaka Mah. Meryemana Kilisesi
Yapi, Il Merkezine 6 km.mesafede Hurda (Alemdar) köyü Karsiyaka mahallesindedir.Titabesi mevcut olan kilise üç apsisli,tek nefli dir. Köse duvarlari düzgün kesme tasla,diger kisimlari moloztaslarla örülmüstür.Yöredeke diger kiliselerle benzerlik göstermektedir.
Kayadibi Mah. Kilisesi ve Konutu
Yapi, Torul Ilçesi Demirkapi Köyü Kayadibi Mahallesindedir. 18.yy'in ilk yarisinda yapilmistir.Besik tonoz örtülü,tek apsislidir.Yöredeki diger kiliselerle benzer özelliklere sahiptir.Hemen yaninda kilise görevlisinin konutu yer almaktadir.
Hidirellez Mah. Kilisesi
Yapi, Torul Ilçesi Demirkapi Köyü Hidrellez Mahallesinde bulunmaktadir.18.yy yapimi oulp, Besik tonozla örtülü ve tek apsislidir. Giris avlusu kemerleri düzgün yontma taslarla yapilmis olup,diger kiliselerden farklidir.Bu farklilik cografi sartlardan kaynaklanmaktadir.
Manat Kilisesi
Yapi,Torul Ilçesi Gülaçar Köyündedir. Üç apsisli,üç neftli,üç apsisinde üç mazgal penceresi bulunmakta olup, Kilise giris kapisi düzgün yontma tastan,diger bölümleri moloztastan örgülü olan kilise besik tonoz örtülüdür.
Ayvalos Kilisesi
Yapi, Mescitli Köyünden Arnavutlu Yaylasina giderken yolun hemen sagindadir.Küçük dikdörtgen planlidir. Üzere besik tonozlo örtülü olup, üzerinde iki adet çam agaci büyümektedir.Tek neftli,tek apsisli, güneyinde üç adet mazgal pencere vardir.Iç duvarlarda yogun fresk izleri görümlüktedir. Kapisi düz olup,üzerinde besik tonozlu alinligi vardir.
Aymuhal Mah. Kilisesi
Yapi,Demir Kaynak Köyü Gündogdu Mahallesindedir. 1901 tarihinde yapilmistir Besik Tonozla örtülü yapi,üç neft, tek apsis,ve yedi pencerelidir. Kilise iki kisimdan olusmakta olup,birisi giris avlusu, ikincisi iç mekandir. Sütunlar gergilerle güçlendirilmis olup, avlunun orijinal kemer geçisleri hala ayaktadir.
Sariun Mah. Kilisesi ve Krom Vadisi
Yapi, Yaglidere Köyü Krom Vadisi Sariun mahallesindedir. Üç apsis, üç neft, bir büyük, üç küçük mazgal pencerelidir. Giris kapisinin hemen üzerinde diger kiliselerden farkli olarak hac isareti mevcuttur.Yöreye hakim bir tepe üzerinde yer alan yapinin tavani çökmüstür.
Ugurtas Köyü Kilisesi
Yapi Torul Ilçesi Ugurtas Köyündedir.Alti stunlu,üç nefli ,üç apsisli ve ondört mazgal pencereli eser besik tonoz örtü üzerine alti penceresi bulunan altigenli bir kubbe geçisi ile tamamlanmistir. Kubbesi tabiat sartlarina bagli olarak bir bölümü yikilmistir.Iç Stunlari gergilerle desteklenmis,kemerli geçislerle de tamamlanmistir. Giris kapisi orjinalligini korumaktadir.
Alpullu Mah. Kilisesi
Yapi, Torul Ilçesi Ugurtas Köyü Alpulu mahellesindedir. Üç apsisli, üç neftli ve besik tonozla örtülüdür. Giris kapisi orjinalligini halen korumktadir. Köseleri yontmatas, diger kisimlari ise moloztaslarla örülmüstür.
Karaagaç Mah. Kilisesi
Yapi, Merkez Yaglidere Köyü Karaagaç Mahallesindedir.Girisi orjinalligini halen korumaktadir. Köseleri düzgün yontma tasla diger kisimlar moloz tasla örgülüdür.Yapi besik tonozla örtülüdür.
Krom Vadisi Zembelek Kilisesi
Yapi, Yaglidere Köyü Krom Vadisindedir. Düzgün yontma tasla yapilmistir. Dikdörtgen planli yapinin besik tonozlu örtüsü çökmüstür.
Gümüshane Evleri
Ana yapi malzemeleri tas, kerpiç, ahsaptir. Evlerin plan olarak arz ettikleri sema ortada bir avlu ve iki yana dizilmis mekanlardan meydana gelmistir. Evlerin alt katlari ailelerin günlük ihtiyaçlarini karsiladiklari mutfak, banyo, wc, kiler ve günlük yasamin diger mekanlarindan olusur. Üst katlar ve çati kati ise yatak odasi ve misafir odalari seklinde düzenlenmistir. Evlerin dis görünümü dogal peyzaja olaganüstü uyum saglamaktadir. Günümüz mimarisine örnek olacak tip ve güzelliktedir.
Kamberli Köprüsü
Gümüshane'nin Canca Mahallesindedir. Harsit Çayi üzerinde yer alan köprü, tek gözlü yontma taslarla insa edilmis, Osmanlilar döneminde yapildigi sanilmaktadir. Kismi bir onarimdan. geçirilen bu köprünün kitabesi yoktur.
Tohumoglu Köprüsü
Gümüshane-Erzurum yolu üzerinde Selçuklu dönemine ait olmasi muhtemel iki gözlü sivri kemerli ve yikik durumda olup, Ekim 1575'te Ferruh Zad Oglu Halebi tarafindan yapilmistir.
Camiler
Eski Gümüshane'de bilinen alti camiden ancak bir tanesi saglam olarak durmakta, digerleri ise yikik veya harabe durumunda bulunmaktadir. Saglam olarak duran ve ibadete açik olan camii Kanuni Sultan Süleyman'in emriyle yaptirilan Süleymaniye Camii'dir. Evliya Çelebi (1647) ise Seyahatname'sinde on bir mihraptan bahsetmektedir. Eski Gümüshane'de bulunan diger camilerin isimleri söyledir: Saray Cami (Hükümet önünde bulunan bu cami devlet memurlarina aitti.), Küçük Cami, Rüstiye Mektebi önündeki cami, Hamza Pasa Camii ve Yabancilarin ibadetlerine mahsus Cami.
Diger Camiler; Tekke Köyü Camii,Akgedik Köyü Camii, Yagmurdere Köyü Camii, Torul Güzeloluk Camii, Kelkit Çambasi Köyü Camii, Sadak Köyü Camii, Sarica Köyü Camii, Süleymaniye Köyü Camii.
Kilise Ikonlar
Torul Ilçesi Atalar Köyünde bulunan kilise ikonlarindan bir örnek. Ikonlarin aynilarindan Sinop Arkeoloji Müzesinde de bulunmaktadir
Santa Harabeleri
Santa Harabeleri 17. yy'dan beri dini, ticari ve kültürel önem tasiyan bir yerlesim yeridir. Santa Harabeleri bugünkü Dumanli köyü sinirlari içerisinde yer almaktadir. 7 adet mahallesi vardir. Il Merkezine uzakligi 80 km.'dir. Ulasim Yagmurdere Bucagi üzerindedir. Her mahalle tümüyle tastan insa edilmis tek katli konutlar, tas cepheli 1 veya 2 kilise, her sokak basinda 1 çesme vardir. Tarihi eserler yönünden zengin olan Santa dogal konumlari itibariyle de yayla özelligi tasimaktadir.
Sadak Harabeleri
Satala olarak bilinen Antik Kent Dogu Karadeniz Bölgesi Gümüshane Ili Kelkit Ilçesinin 17 km. Güneydogusundadir. Bu günün Sadak Köyü Antik Devirde Satala adini tasiyordu. Eski Roma Imparatorlugunun dogudaki en önemli askeri ordugahi Anadolu ve Kapadokya 'dan Karadeniz'e geçen askeri yollarin birlestigi bir kenttir.
Kent çevresinde tiyatro, opera ve yapi kalintilari , motifli tuglalar , prezeler , sütun basliklari, hayvan heykelcikleri , mühürler, sikkeler, yüzükler, pismis topraktan yazitlar,Roma ve Erken Bizans dönemine aittir.
Antik kenten Su Kemerleri, ünlü Yunan heykeltirasi Fidyes tarafindan yapilan ve su anda Londra Brithis Museum da bulunan güzellik tanriçasi Afrodit' in heykeli, antik havuz, mezar sikkeleri,günümüze ulasan tarihi kalintilardir.
Sariçiçek Köy Odalari
Sariçiçek Köyü Gümüshane Il sinirlari içerisindedir. Sariçiçek Köyüne ulasmak için Gümüshane-Erzurum Karayolunun 20. km.'ndeki Tohumoglu mevkiinden Yagmurdere yoluyla gidilir. Il Merkezine 50 km. uzakliktadir. Sariçiçek Köyü 60 haneli tabii güzelligi, yer aldigi dagin yamacinda zümrüt yesili vadiye inen taraçalar üzerine kurulmus evleriyle çarpici bir güzellige sahiptir. Evler 1873 yilinda yapilmis olup, iki adettir. Bölgede ortaya çikan mesken tiplerinin olusumunda Türk gelenegi ile yerlesik gelenegin ve mahalli hususiyetlerin büyük rolü oldugu tahmin edilmektedir. Odalarin içerisi sanat açisindan ilgi çekici sekilde tezyin edilmistir.
Kaleler
Gümüshane yöresinde savunma ve gözetleme amaçli 35 kale vardir. sayinin bu denli çok olusu Iran-Mezopotamya ticaret yolu üzerinde bulunmasiyla açiklanabilir. Canca, Akçakale (Merkez), Edire(Dörtkonak) kalesi, Kov kalesi, Keçikalesi, Kodil kalesi, Torul kalesi, Sadak kalesi, Gümüstug kalesi gibi...
Metropolitik Kilisesi
Yapi, Merkez Süleymaniye Mahallesinde yer almaktadir. Dikdörtgen bir alan üzerine iki katli olarak insa edilmistir. Kapi, pencere ve köse taslari düzgün kesme tasla, beden duvarlari ise moloz tasla örülmüstür. Üst örtüsü tamamen yikilmistir.
Balcilar Mah. Kilisesi
Yapi, Ilçenin 30 km.güney batisinda Gümüstug Köyü Balcilar Mahallesindedir.Tek nefli ahsap dösemeli kilise 10.40x6.37 metre ölçülerindedir.Girisi güneyden olup,apsisinde bes nis bulunmaktadir.
Asagi Mah. Kilisesi
Üç nefli bazilikal planli üst örtü sistemi saglam,içten besik tonozlu kilise içerisinde bir sarniç yer almaktadir.Önünde bes bölümlü bir narteks bulunmaktadir. 8.72x7.36 metre boyutlarindadir.Kilisenin avlu girisindeki kemerin sol tarafinda saglam kilise konutu mevcuttur.
Hegios Georgios Metropolitik Kilise
Yapi Süleymaniye Mahallesindedir.Ilk ismi Hagia Tiriada'dir. Oldukça eski bir kilisedir.1613-1726 yillarinda iki onarim geçirmistir.Oldukça büyük ölçülere sahip olan yapinin çevre duvarlari ve apsisleri saglam kalmis,üst örtüsü tamamen çökmüstür.Yakin zamanlari isaretleyen, kaba üsluplu bazi freskolar (yas harç tabakasi üzerine renkli boyalarla yapilan duvar resimleri) bilhassa bati duvarlarinda görülmektedir.
Bas Mahalle Kilisesi
Yapi, Ilçenin 30 km.güneybatisinda Gümüstug köyündedir.11.16x7.96 ebatlarindaki kilisenin apsis cephesi yikilmis,üç nefli bazilikal planlidir.Üst örtü sistemi besik tonuzlu olup,içerisinde fresko tekniginde resimler bulunmaktadir.Dört sütunlu,dört payelidir.Kilisenin hemen önünde egimli bir arazi üzerine kurulmus iki katli bir ev yer almaktadir.Üst kat tek odali ve çift yönlü çati ile örtülü olup,7.75x5.11 metre boyutlarindadir.
Ayana Mah. Kilisesi
Yapi, Torul Ilçesi Gülaçar Köyü Ayana Mahallesindedir. Tek apsisli,tek neftli ve tüm duvarlari düzgün yontma tasla yapilmis, giris kapisi bati tarafta olup,kapinin üzerinde küçük bir ker geçisi vardir. Yapi içerisi orjinalligini korumaktadir.Tüm yüksek yerlesim alanlarinda yapilan kiliselerde oldugu gibi burada da tabiat sartlariyla ilintili olarak yapi çatisi üçgensi geçisle tamamlanmistir.
Mandiri Kilisesi
Kilise, Merkez Mescitli Köyünde,köye 3 km mesafede tarlalarin arasinda derin bir yarin kenarinda yer almaktadir.Dikdörtgen planli tek apsisli ve tek nefli bazilikadir.Distan üçgen rima bir çati,içten oldukça büyük bir besik tonazla örtülüdür.Tamamen kirma tas malzemeyle insa edilmistir.Güney cephede masif olup,Kuzey cephesinde 3 adet apsis ve girisin yer aldigi bati cephesinde üst seviyede 1 adet pencere yer almaktadir.Giris kapisi basit silmelerle çevrelenmistir.Girisin iki yaninda ikiser adet kemer bir gibi görünmekte buda yapinin ilk seklinde burada bir ön mekan oldugunu düsündürmektedir.Yapi 19.yy Rum hiristiyanlari dönemine aittir.
Emirler Mah. Kilisesi
Ilçeye 15 km.mesafedeki Büyükçit Köyünün emirler mahallesinden patika yol ile yapiya ulasilir.Üç nefli tek apsisli sekiz sütunlu kilisenin üzeri besik tonuz örtülüdür.10.20x5.50 metre ebatlarinda olan kilisenin önündeki kibirion girisi yikilmis durumdadir.
Belen Köyü Kilisesi
Ilçeye 11 km uzaklikta olan yapi, köyün girisinde köye hakim bir yerde yapilmis olup,kilisenin ana bölümü yikilmis sadece papaz yeri diye anilan kisim kalmistir.Köy halki tarafindan Cami olarak kullanilmaktadir.
Dilekyolu Kilisesi
Siran Ilçesi Dilekyolu Köyündedir.Yapi,12.30 metre ve 8.60m boyutlarinda sert kesme taslardan yontularak yapilmis 1956 yilinda okul amaçli kullanima açilarak ana yapinin iç kismi ek duvarlarla örtüldügünden mimari özelligi kaybolmus,sadece papaz yeri diye adlandirilan kisim özelligini korumaktadir.Ayrica kiliseye ait oldugu sanilan 2 m boyundaki sütun ve sütun basliklari bulunmaktadir. Kilisenin kitabesi bulunmamaktadir. Köy halki tarafindan Cami olarak kullanilmaktadir.
Çakalli Kilisesi
Yapi Dumanli Köyünün Merkezinde yer almaktadir.09.85x13.30 m boyutlarinda dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli ve bazilikal planli olarak insa edilmistir. Biri batidan digeri güneyden olmak üzere yuvarlak kemerli iki girisi bulunmaktadir. Güney girisi üzerine yonca biçiminde hac motifi islenmistir. Isiklandirma dengeli bir biçimde yan duvarlara ve apsislere yerlestirilmis pencerelerle saglanmistir.Kilisenin yapim tarihi 1878'dir. Frekso izlerine sik sik rastlanan kilisede kapi, pencere, tasiyicilar, kemerler ve köse taslari düzgün kaliteli kesme tas malzemeden, diger beden duvarlari ise 0.85 m kalinliginda kaliteli moloz tastan yapilmistir.
Terzili Kilisesi
Yapi Dumanli köyü Terzili mahallesindedir. 09.10 x 11.66 m boyutlarinda, dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan semasinda insa edilmis, orta nef yan neflerden daha genis ve yüksek tutulmustur. Biri kuzeyde digeri güneyde olmak üzere 1.00 m genisliginde, karsilikli olarak yerlestirilmis yuvarlik kemerli iki girisi bulunmaktadir. Bati duvari arazi konumuna göre yüksekçe bir tepeye dayandirildigi için batidan giris açilmamistir. Apsis ve pastaporion hücreleri disa taskin yapilmistir. Apsis 4.13 m genisliginde ve 3.50 m derinligindedir. Kilisenin üst örtüsü tamamen yikilmis tasiyicilardan sadece bir sütun kalmis malzeme yöredeki kiliselerde kullanilan malzemeden olusmustur.Kilisenin kuzeydogusunda bir martiryum bulunmaktadir.
Çakirkaya Kilisesi
Siran Ilçesi Çakirkaya Köyü Kozagaç Mevkiinde bulunan Çakirkaya Kilisesi Kaya Kütlesinin gayet itinali bir iscilikle oyulmasi suretiyle meydana getirilmistir.Dogu-Bati istikametinde sira destek sütunuyla üç nefe ayrilmistir.Payeler arasinda kalan dört sütunun meydana getirdigi kare bölümü örten kubbeli tonoz pandantifli olarak kullanilmistir.Ana ve yan apsislerde nisleri bulunan kilisenin bati duvarindaki iki sira nis dizisi ise ahsap bir galerinin daha önceleri var oldugunun izlenimini vermektedir.Normal mimari unsurlarla yapilan Çakirkaya kilisesinin batisinda dikdörtgen planli apsisinde üç büyük nis bulunan bir sapel mevcuttur.Kayaliklar üzerinde ana kayaya oyulmus üç nefli ve yaninda küçük bir sapeli bulunan kaya kilisesidir.
Orta Mah. Kilisesi
Yapi, Kürtün Ilçesi,Yaylali Köyü Orta mahallesindedir.5 genden olusan tek apsisi,benzer kiliselerden farklilik arz etmektedir.Tek nefli, üçgensi örtülü çatisi ve mazgal pencerelerinin azligi yörede kis aylarinin soguk olusuyla ilintilidir.Yapinin köseleri ve kapi girisi düzgün yontma tasla,diger kisimlari ise moloz tasla örülüdür.
Günbatur Köyü Kilisesi
Siran Ilçemiz Günbatur Köyünde olan yapi,6 metre yüksekliginde 11 metre boyunda 9.5 m.eninde insa edilmis olup,güney kismina bakan kilise kapisi daha sonra kapatilarak tasla örülmüstür.Kiliseye ait papaz yeri kaldirilmistir.Köy halki tarafindan daha sonra Cami olarak kullanilmaktadir.
Asagi Mezera Kilisesi
Tek nefli Sapelin bati cephesi moloztas, diger cepheleri kesme tas ile yapilmistir. Üst örtüsü tahrip olmus ,yapi; 3.70x3.00 metre ebatlarindadir.
Cingalli Kilisesi
Merkez Dumanli Köyü Köyünde bulunan Kilise Santa yerlesiminin en alt kesimindedir. Bazilikal dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan semasinda insa edilmistir. Orta nef yan neflerden daha genis ve yüksektir. Tek girisi batidan saglanmis olup, girisin üzeri yuvarlak kemerlidir. Neflerini dikine geçen besik tonozun kuzey bölümü saglamdir. Kilisenin tasiyicilari ve tavani çökmüstür. Kapi, pencere, tasiyicilar ve kemerler düzgün yontma tastan diger kisimlar ise moloz tastan yapilmistir.
Krom Kilisesi
Yapi,Yaglidere Köyü sinirlari içerisindedir.Yan duvarlari ve örtüsü yikik vaziyette olan Kilisenin ön duvari ve girisi saglam vaziyettedir. Dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan semasinda insa edilmistir.
Çevrepinar Köyü Kilisesi
Siran Içlisi Çevrepinar Köyündedir. Siran-Gümüshane yolunun batisinda 12.5 eninde 10 metre boyunda 4 ana sütun üzerine oturtulmus, ana kubbede buna bagli küçük sütunlar ile 6 adet kubbesi bulunmaktadir.Sütün basliklari geometrik desenlerle sekillendirilmis sütunlar kursun eritilerek üst,üste konulmustur.Yapinin ses yankisinin saglanmasi için ana kubbede karsilikli küpler konularak ses dizayni saglanmaya çalisilmistir.Kilise giris kapisi islemeli olup, Papaz yeri diye anilan kisim harap olmakla birlikte özelligini korumaktadir.
Olucak (Imera) Vadisi Kilisesi
Yapi, Olucak (Imera) Köyünün yaklasik 2 km. güneyinde yüksek bir dagin yamacina kurulmustur.Kapinin üzerinde sivri kemerli alinlik,içerisindeki kitabede kök boyalarla yazilmis,1885 tarihi okunmaktadir.9.80x4.50 m. Boyutlarinda tek nefli bir kilisedir.tek apsisi disa taskin olarak yapilmis,içten ve distan yarim yuvarlak olarak düzenlenmistir.Apsisde bir mazgal pencere açilmis,kuzey dogusunda iki,güney dogusundada bir nis bulunmaktadir.yapinin tek girisi batidan olup,yuvarlak kemerlidir.Üzerinde bir pencere açikligina yer verilmistir.
Kizlar Manastiri
Yapi, Kürtün Ilçesi Yaylali Köyündedir. Üçgensi çatisi tabiat sartlarina bagli olarak yikilmistir. Tek nefli,tek apsislidir. Yöre kizlarinin egitim ve ibadet amaçli olarak kullandiklari bir manastirdir. Manastir çevre duvarlariyla avlu içerisine alinmistir.
Dere Mah. Kilisesi
Yapi, Ilçenin 30 km. güney batisinda dere mahallesinde tek nefli,kilise üzerine büyük bir kaya kütlesi düstügü için üst örtüsü yikilmis durumdadir.6.93x4.96 boyutlarindadir.
Yaylim Köyü Kilisesi
Yapi, Köse Ilçesi yaylim Köyü Merkezindedir.Üç apsisli, üç neftli, dört sütunlu kilise giris kapisi dahil,orjinalligini muhafaza etmektedir.Besik tonozlu örtülüdür. Kilise içerisinde yangin çiktigindan fresko tekniginde yapilmis bazi resimler yok olmustur. Bu fresklerden geriye Meryem ana figürleri kalmistir.Kilisenin bütün duvarlari yontma tasla yapilmistir.
Hegios Ioannes Manastiri Kilisesi
Yapi,Çatal Kayanin hemen altinda yer almaktadir.1819-1832 yillarinda onarilarak freskolarla süslenmistir. Yapi tek nefli bir plana sahiptir.Üstünü örten besik tonoslarin izi mevcuttur. Güney duvarinda,pencere aralarinda ve yarim payeler üzerinde tespit edilen sahneler,konulari bakimindan ilgi çekicidir. Filizler (Serit) halindeki sahnelerden, en alt sira oldukça bozulmustur.Sadece baslardaki haleler kalmistir.Ikinci filizde kilisenin ileri gelenleri tasfir edilmistir.Figürlerden birisi Aziz Hermogenes'tir.Elinde yuvarlak ve kubbeli bir yapinin maketini tutmaktadir.3. firizde Genesis(Isanin dogumu) kompozisyonu,2. yarim paye üzerinde Aziz Simeon Stylites'in tasfiri,2.sathi kemerde Hz.Isa'nin din adamlariyla münakasasi ve Sameryali kadinla kuyu basindaki sohbeti görülür.
Yitirmez Kilisesi
Yapi, Merkez Yitirmez Köyündedir. Üç apsisli olup,biri yikilmistir. Besik tonozla örtülü olup,orijinal sütun gergileri bulunan, hepsi tastan yapili alti sütunu , 11 mazgal penceresi olan ve yer,yer fresk izlerine rastlanmaktadir.
Demirkapi Kilisesi
Yapi, Torul Ilçesi Demirkapi Köyü Ünalan(Emrük) Mahallesinde bulunmaktadir.18.yy'in ilk yarisinda yapilan kilise besik tonozla örtülü olup, çevresi ise duvarlarla çevrilidir.
Panaghia (Meryemana) Kilisesi
Büyükçit Köyü Vadisinde Çit deresinin sol tarafindaki yamaç üzerindedir.Manastira ana yoldan ayrilan bir köprüden geçilerek patika bir yolla ulasilmaktadir. Manastir Yüksek duvarlarla çevrili avlunun içindedir.Manastiri ilk kez 890-900 tarihleri arasinda üç kesisin kurdugu bilinmektedir..Daha sonra Trabzon Komnenoslari döneminde ve 19.yy da onarilmistir.12.50x8.60 metre boyutlarindaki yapi ortada merkezi Kubbe, sapeli köselerde birer küçük kubbeli tonozla örtülüdür.Plan üç nefli bir bazilikanin karisimi gibidir.Daire biçimi üç apsisi vardir.Duvarlar yalanci kemerlerle üç bölüme ayrilmistir.Kemer ortalarina büyük birer pencere açilmistir. Manastirin Kuzeydogu kösesindeki sapel dikdörtgen planlidir.Apsisin nisinde Bizans döneminden freskler vardir.
Hagios Theodoros Kilisesi
Eski Gümüshane'de bulunan en eski kilisedir.1480 ‘de madenciler tarafindan yaptirilmistir.1702 yilinda kismen onarim görmüstür.Üç nefli bir bazilika seklindedir. Apsislerin (Mihrap) kismi kismen kaya içindedir.Besik tonozlari çökmüstür.
Surp Karabet Kilisesi
Yapi, Süleymaniye Mahallesinde oilup,Ermeni kilisesidir.Çift meyilli çatisinda yer alan kubbesiyle daha çok Imera(Olucak) Köyü Manastir kilisesiyle benzerlik göstermektedir.
Günesli Mah. Kilisesi
Yapi,Ilçeye 8 km.mesafede Altinpinar beldesinin Günesli mahallesindedir.8.47x6.05 metre ölçülerinde tek nefli,tek apsislidir.Kiborion girisli kilisenin güneyinde tek girisi bulunmaktadir.Kilisenin hemen yani basinda 3.27x2.53 metre ölçülerinde bir sapelde bulunmaktadir.
Manamatli Mah. Kilisesi
Yapi, Torul Ugurtas Köyü Manamatli Mahallesinde bulunmaktadir. Tabiat Sartlarina bagli olarak tahrip olan sapelin Yan duvarlari ayakta kalmistir.
Karaca (Masura) Mah. Kilisesi
Yapi, Torul Ilçesi Cebeli Köyü, Karaca (Masura) mahallesindedir. Kilisenin tek nefi, bes genli bir apsisi, 2 mazgal penceresi vardir. Giris kapisi güney cephesinde düzgün yontma tasla, diger kisimlari moloz tasla örgülüdür. Kilise besik çatilidir.
Küpçüler (Agrit) Mah. Kilisesi
Yapi, Torul Ilçesi Cebeli Köyü Küpçüler (Agrit) mahallesindedir.iki apsisi mevcut olup,birisi yikilmis durumdadir. Yapi Yigma moloz tasla örülmüs,kalin harç kullanilmistir. Tavan örtüsü diger kiliselerden farkli olup, alti genli ikinci bir geçisle tamamlanmistir.
Meryem Ana Kilisesi
Yapi, Kürtün Ilçesi Yaylali Köyü Meryemana Mahallesindedir. Tek apsisli, tek nefli ,düzgün yontma taslarla örülmüs yapi, üçgensi dik çatiyla örtülmüstür. Kilisenin hemen dogusunda yapi bitisiginde orijinal kemerle geçisi yapilan bir mahsen bulunmaktadir.Güney tarafinda 5 metre mesafede ise tabiat sartlarina bagli olarak tahrip olmus kilise çesmesi bulunmaktadir.Benzer kiliselerden farkli olarak girisi güneydendir.
Ishanli Kilisesi
Yapi,Dumani Köyü Ishanli Mahallesindedir. 10.15X12.54 m boyutlarinda, dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan semasinda insa edilmistir. Biri batida digeri güneyda olmak üzere yuvarlak kemerli iki girisi bulunmaktadir. Güneyde bulunan kapi 1.23 m açikliga sahip olup, ayni zamanda ana girisi olarak kullanilmis ve distan kemer alinliga bir hac motifi islenmistir. Dogu cephesinde yer alan apsis 4.72 m genisliginde ve 3.74 m derinliginde olup, üç mazgal penceresiyle birde nisi bulunmaktadir. Apsisin her iki yaninda bulunan 2.10 m genisliginde ve 2.00 m derinliginde pastaphorion hücrelerinde ise birer pencere açilmistir. Üst örtüsü ve tasiyicilari tamamen yikilmistir. Önemli yerlerde düzgün yontma tas diger kisimlarda ise 0.85 m kalinliginda moloz tas kullanilmis.
Binatli Kilisesi
Yapi, Dumanli Köyü Binatli Mahallesindedir. 08.70X12.00 m boyutlarinda dikdörtgen bir plan üzerine üç nefli bazilikal plan semasinda insa edilmistir. Biri bati,digeri güney cephesinde olmak üzere iki girisi bulunmaktadir. Güney girisi üzerinde kabartma olarak bir hac motifi islenmistir. Bu cephede üst seviyede açilmis üç pencere bulunmaktadir. Dogu cephesinde apsis ve pastaporion hücreleri disa taskin olarak yapilmis, kilise fresko süslemeleri yogunlukla kullanilmistir. Yörede ayakta kalan tek kilisedir. Kapi,pencere,tasiyicilar,kemerler ve köseler düzgün kaliteli kesme tas malzemeden yapilmistir.beden duvarlari ise moloz tastan yaklasik 0.80 ile 0.90 m. Kalinliginda örülmüstür.Kilise besik tonozla kaplidir.
Vank Kilisesi
Il Merkezinden Gözeler köyüne giderken Vank Köyündedir.Yapi dikdörtgen planli ve ortasinda merkezi kubbesi bulunmaktadir.Ancak Bizans döneminde yapildigi sanilmaktadir.Yapinin duvarlari ve çatisi saglam durumdadir.Ancak iç duvar düzeyleri yipranmistir.
Hagios Georgios Manastiri Kilisesi
Sehir Merkezine 6 km uzakliktaki Merkez Hutura köyüne giderken yolun saginda, tepe üstündedir.14. yy'in ilk yarisinda Trabzon Prensi Aleksios Komnenos yaptirmistir.Kilise 1509'larda kesis Ananias ,1624'te Georgios Stratilatis'çe onarilmistir.Ayrica Sultan ll.Abdülhamit döneminde onarildigini gösteren yaziti vardir.Yunan haci planinda kubbeyle örtülü bir yapidir.Apsis önüne yerlestirilen birer payeyle dogu-bati yönünde uzama gösterir.Hac kollari besik tonoz örtülüdür.Ana ve yan yüzler yarim sütüncelerle üç bölüme ayrilmis,bu bölümlere yuvarlak kemerli pencereler açilmistir.Bati yönünde ortada üstü kapali sütunlu ana giris vardir.Yapi, bitki (üzüm,kivrik dal,palmiye),halat,ejder motifleri ile bezelidir.Pencere üstlerinde Isa'nin monogramlari ve Hagios Georgios'un simgeleri islenmistir.Günümüzde üst örtüsü yikilmistir.
Atalar Kilisesi
Torul Ilçesi Atalar Köyü Aydinlar Mahallesinde bulunan Kilise Ilçeye 27 km mesafededir.Duvarlari düzgün kesme tastan ve moloz tastan yapilmistir. Üzeri ise besik çatili olarak insa edilen Kilise günümüze kadar saglam bir vaziyette gelmistir.Girisi bati cephesinden olan kilisenin hemen giris kapisinin üzerinde demir parmaklikli 75x50 cm ebatlarinda bir isiklandirma penceresi,dogusundaki cephede iki adet küçük parmakli pencere,güney kisminda ise üç adet 75x50 cm ebatlarinda isiklandirma penceresi mevcuttur.Kilisenin tavaninda ve duvarlarinda fresk resimler mevcuttur.Sütunlari bir birine baglayan orijinal gergiler halen mevcuttur.
Hegios Strphonos Kilisesi
Yapi Süleymaniye Mahallesindedir.19.yy'da tamir gördügü bilinmektedir.Benzerleri gibi 3 nefli bir basilika gibidir.Evvelce çift meyilli bir çati ili örtülüydü. Küçük sapeli güneyinde yer almaktadir.Iç ve dis taraftan yuvarlak apsisleri ve kuzey bati duvarlari iyi durumdadir.Duvarlarda bazi fresko kalintilari vardir.Orjinal yapilari eski olmakla beraber eski Gümüshane kiliseleriyle benzerlik göstermektedir.Bu benzerlik Torul Gülaçar manastir kiliselerinde görülmektedir.Trabzon Nakip Cami plani ve örtü sistemiyle benzerlikler arz etmektedir.
Sögüteli Kilisesi
Kürtün Ilçemiz Sögüteli Köyünde mevcut olan yapi,Ilçe Merkezine 36 km mesafededir.Yaklasik 400 yillik oldugu tahmin edilen yapi Bizanslilar ve Rumlar tarafindan kullanildigi bilinmektedir.Klasik kilise yapisinda tastan örmedir.
Kirazlik (Andon) Mah. Sapeli
Yapi, Ilçeye 12 km.mesafede Güvenli Köyü Kirazlik (Andon) mahallesindedir.5.40x3.58 boyutlarinda tek nefli besik tonuz örtülü Sapelin kuzeyinde üç pencere,apsisinde bir mazgal pencere bulunmaktadir.
Muzaras Kilisesi
Mescitli Köyü yakinindaki eski Rum yerlesimi olan Muzaras Köyü kilisesidir.Kilise yerlesimin ortasindadir.Yapi,dikdörtgen planlidir.yan duvarlari saglam olup,çatisi tahrip olmustur.Tek apsisli,tek neftli olup,yöredeki diger kiliselerle benzerlik göstermektedir.
Bas Haviyana Kilisesi
Yapi,Ilçeye 12 km. mesafede Güvenli Köyü düzler mevkiinde bulunmaktadir.Kuzey kemsi mezarlik olarak kullanilan kilise üç nefli bazilikal planlidir.Tahribata ugramistir.
Pistovli Kilisesi
Yapi Dumanli Köyü Pistov mahallesinde bulunmaktadir. 17.00x13.00 m boyutlarinda, dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan semasinda insa edilmis, orta nef yan neflerden daha genis ve yüksek tutulmustur. Biri kuzey digeri güneyde olmak üzere yuvarlak kemerli iki girisi bulunmaktadir. Kuzey girisi kiborion tarzinda düzenlenmis ancak günümüze bu kiborion girisin sadece bir sütunu gelebilmistir. Girisin hemen üzerinde hac isareti islenmistir. Apsis ve pastaporion hücreleri dogu cephesinde yapilmis her birine birer yuvarlak pencere açilmistir. Kuzeyinde dört mazgal pencere bulunan kilisenin yapi içerisindeki siva kalintilari üzerine fresko resimleri islenmis bunlardan günümüze bazilari ulasmistir. Yapinin kuzeydogusunda bir çesme vardir.
Zurnacili 1 Kilisesi
Yapi Dumanli Köyü Zurnacili mahallesi içindedir. 12.80x16.80 m boyutlarinda, dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan semasinda insa edilmis, orta yan neflerdan daha genis ve yüksek tutulmustur. Biri bati digeri de güneyde olmak üzere yuvarlak kemerli iki girisi bulunmaktadir. Bunlardan güney girisi ana giris olarak kullanilmis girisin her iki tarafina sütunceler konulmus ve üzerine hac motifi islenmistir. Kilisenin batida ve doguda üç dogu ve kuzeyde ise dörder penceresi bulunmaktadir. Apsisi ve pastaporion hücreleri disa taskin yapilmis her birine birer pencere açilmistir. Iç kisminda sivalar üzerine islenmis dini motifler tasiyan presko izlerine rastlanmaktadir. Diger kiliselerde oldugu gibi düzgün yontma tas ve moloz taslar kullanilmistir.
Kalis Kilisesi
Kilise, Torul Ilçesi Kocadal Köyü Kalis Mahallesinde bulunmaktadir. Tek apsisli,tek neftli, giris kapisi ve köse taslari düzgün yontma tastan örülmüs diger kisimlar ise moloz tastan yapili, besik tonoz örtülüdür.
Isikdere Kilisesi
Yapi, Merkez Tekke Köyünün Isikdere Mahallesinde bulunmaktadir.Dikdörtgen planli,tek apsisli,besik tonozlarla örtülü ve Çit deresi kiliseleriyle benzerlik göstermektedir.
Arili Kilisesi
Yapi, Torul Ilçesi Arili Köyündedir. Tek apsisli,tek neftli, üç mazgal pencereli kilisenin köse duvarlari düzgün yontma tasla diger kisimlari moloz tasla örülmüs ve üst çatisi besik tonozla örtülmüstür.
Panaghia Kilisesi
Kismen kayadan insa edilen kilisenin kuzey ve batidan taç duvarlarla çevrilmistir.Bir basilika gibi dogu-bati yönünde uzayan bu yapi tek nefli bir plana sahiptir.Üstü muhtemelen besik tarla örtülü idi.Süleymaniye deresinin sol yakasinda Fahri GÜMÜSELI evinin 50 metre arkasindadir.
Bas cami Mah. Kilisesi
Yapi, Kürtün Ilçesi Yaylali Köyü Bas Mahallesindedir. Kilisenin avlusunun çevre duvarlari orijinal sekliyle ayaktadir.Üç nefli olup,besik tonozla örtülü,üç apsis ve dört sütun üzerine yapilidir.Yontma tasla yapilan eserde yogun fresk izlerine rastlanmaktadir. Sütunlar arasi gergi izlerine rastlanmaktadir.
Asagi Dere Kilisesi
Yapi, Torul Ilçesi Zimera (Atalar) Köyü Asagi Mah.dere içerisindedir. Tek apsisli,besik tonozla örtülü,tek neflidir.
Kopuz Köyü Kilisesi
Yapi, Ilçenin 36 km.güneybatisindaki Kopuz Köyünün Kuzeyinde,dagin yamacinda yapilmistir.5.15x9.90 ebatlarinda moloztas malzeme kullanilan yapinin tek nefli üst örtüsü yikik girisi kuzeydendir.Üç pencereli kilisenin duvar köselerinde kemer konsollari bulunmaktadir.19.yy özelliklerini yansitmaktadir.Kilise Bu günkü yerlesimin disindadir. Kilisenin etrafinda yerlesim kalintilari halen mevcuttur.
Güzeloluk Köyü Kilisesi
Yapi,Ilçenin 32 km.güneybatisinda Güzeloluk Köy Merkezindedir.Yapi üç nefli bazilikal planlidir.Son derece saglam olan kilisenin içi fresko süslemelidir.8.80x5.10 ebatlarindaki kilisenin güney ve kuzey cephelerinde üçer pencere bulunmaktadir.Kiborion girisli kilisenin üst örtü sistemi kayalarin plaka seklinde kesilerek olusturulmustur.Iç mekanin ortasinda Isa tasviri ve dört Incil yazarinin isimleri ve sembolleri yer almaktadir.Apsis ve yan apsisler içten ve distan yarim yuvarlak olarak düzenlenmis üzerlerine birer mazgal pencere açilmistir.Kilisenin tek girisi güneybati cepheden açilmis ve kapinin içten kemeri arasina kitabesi yerlestirilmistir.
Mesehor Kilisesi
Yapi, Torul Ilçesi Harmancik Köyü Mesehor mevkiindedir. Dikdörtgen planli,Besik tonoz örtülü,dokuz mazgal pencereli olup, çati tabiat sartlarina bagli olarak tahrip olmustur. Giris kapisi batida olup,düzgün yontma tasla yapilmis,alinligi kemer seklinde,diger kisimlari yigma moloz tas arasi kalin harç tabakasiyla sivanmistir. Yapinin 100 metre güneyinde yikik vaziyette sapeli mevcuttur. Sapel içinde yogun fresk izlerine raslanilmaktadir.
Yayikcilar Mah. Kilisesi
Yapi, Torul Ilçesi Gümüstug Köyü Yayikçilar Mahallesindedir. Kilisenin bulundugu alan genis çevre duvarlariyla hisar içerisine alinmistir.Hisar içerisinde kilise-konut evi-wc-giris kapisi ve Rumlar tarafindan dikilen 6 adet küp armudu halen mevcuttur. Kilise plani Olucak (Imera) Köyü Kilisesiyle benzerlik göstermektedir.Giris kapisi düzgün yontma tastan yapilmis olup, orijinal yapisini halen korumaktadir.
Sise Mah. Kilisesi
Yapi,Torul Ilçesi Cebeli Köyü Sise (Çengelli ) Mahallesindedir.Kilise çevresi duvarlarla avlu içerisine alinmis olup,sütun basliklari fresko tekniginde süslenmis,9 mazgalli penceresi,4 sütunu,3 adet içten ve distan yarim yuvarlak apsisi,3 nefti vardir.besik tonozla örtülü yapinin yogun fresko izleri günümüzde de görülmektedir.Sütunlari bir birine baglayan orijinal gergiler saglam olup,sütunlardan tavana geçis kemerlerle saglanmistir.
Alinyayla (Macara) Köyü Kilisesi
Yapi, Torul Ilçesi Alinyayla (Macara) Köyünde bulunmaktadir. 18.yy'in Ilk yarisinda yapilmis olup, diger kiliselerden farkli olarak dik çatiyla örtülmüstür.Köseleri düzgün yontulmus köse taslarla diger kisimlari moloz taslarla örülmüstür.
Karsiyaka Mah. Meryemana Kilisesi
Yapi, Il Merkezine 6 km.mesafede Hurda (Alemdar) köyü Karsiyaka mahallesindedir.Titabesi mevcut olan kilise üç apsisli,tek nefli dir. Köse duvarlari düzgün kesme tasla,diger kisimlari moloztaslarla örülmüstür.Yöredeke diger kiliselerle benzerlik göstermektedir.
Kayadibi Mah. Kilisesi ve Konutu
Yapi, Torul Ilçesi Demirkapi Köyü Kayadibi Mahallesindedir. 18.yy'in ilk yarisinda yapilmistir.Besik tonoz örtülü,tek apsislidir.Yöredeki diger kiliselerle benzer özelliklere sahiptir.Hemen yaninda kilise görevlisinin konutu yer almaktadir.
Hidirellez Mah. Kilisesi
Yapi, Torul Ilçesi Demirkapi Köyü Hidrellez Mahallesinde bulunmaktadir.18.yy yapimi oulp, Besik tonozla örtülü ve tek apsislidir. Giris avlusu kemerleri düzgün yontma taslarla yapilmis olup,diger kiliselerden farklidir.Bu farklilik cografi sartlardan kaynaklanmaktadir.
Manat Kilisesi
Yapi,Torul Ilçesi Gülaçar Köyündedir. Üç apsisli,üç neftli,üç apsisinde üç mazgal penceresi bulunmakta olup, Kilise giris kapisi düzgün yontma tastan,diger bölümleri moloztastan örgülü olan kilise besik tonoz örtülüdür.
Ayvalos Kilisesi
Yapi, Mescitli Köyünden Arnavutlu Yaylasina giderken yolun hemen sagindadir.Küçük dikdörtgen planlidir. Üzere besik tonozlo örtülü olup, üzerinde iki adet çam agaci büyümektedir.Tek neftli,tek apsisli, güneyinde üç adet mazgal pencere vardir.Iç duvarlarda yogun fresk izleri görümlüktedir. Kapisi düz olup,üzerinde besik tonozlu alinligi vardir.
Aymuhal Mah. Kilisesi
Yapi,Demir Kaynak Köyü Gündogdu Mahallesindedir. 1901 tarihinde yapilmistir Besik Tonozla örtülü yapi,üç neft, tek apsis,ve yedi pencerelidir. Kilise iki kisimdan olusmakta olup,birisi giris avlusu, ikincisi iç mekandir. Sütunlar gergilerle güçlendirilmis olup, avlunun orijinal kemer geçisleri hala ayaktadir.
Sariun Mah. Kilisesi ve Krom Vadisi
Yapi, Yaglidere Köyü Krom Vadisi Sariun mahallesindedir. Üç apsis, üç neft, bir büyük, üç küçük mazgal pencerelidir. Giris kapisinin hemen üzerinde diger kiliselerden farkli olarak hac isareti mevcuttur.Yöreye hakim bir tepe üzerinde yer alan yapinin tavani çökmüstür.
Ugurtas Köyü Kilisesi
Yapi Torul Ilçesi Ugurtas Köyündedir.Alti stunlu,üç nefli ,üç apsisli ve ondört mazgal pencereli eser besik tonoz örtü üzerine alti penceresi bulunan altigenli bir kubbe geçisi ile tamamlanmistir. Kubbesi tabiat sartlarina bagli olarak bir bölümü yikilmistir.Iç Stunlari gergilerle desteklenmis,kemerli geçislerle de tamamlanmistir. Giris kapisi orjinalligini korumaktadir.
Alpullu Mah. Kilisesi
Yapi, Torul Ilçesi Ugurtas Köyü Alpulu mahellesindedir. Üç apsisli, üç neftli ve besik tonozla örtülüdür. Giris kapisi orjinalligini halen korumktadir. Köseleri yontmatas, diger kisimlari ise moloztaslarla örülmüstür.
Karaagaç Mah. Kilisesi
Yapi, Merkez Yaglidere Köyü Karaagaç Mahallesindedir.Girisi orjinalligini halen korumaktadir. Köseleri düzgün yontma tasla diger kisimlar moloz tasla örgülüdür.Yapi besik tonozla örtülüdür.
Krom Vadisi Zembelek Kilisesi
Yapi, Yaglidere Köyü Krom Vadisindedir. Düzgün yontma tasla yapilmistir. Dikdörtgen planli yapinin besik tonozlu örtüsü çökmüstür.
Gümüshane Evleri
Ana yapi malzemeleri tas, kerpiç, ahsaptir. Evlerin plan olarak arz ettikleri sema ortada bir avlu ve iki yana dizilmis mekanlardan meydana gelmistir. Evlerin alt katlari ailelerin günlük ihtiyaçlarini karsiladiklari mutfak, banyo, wc, kiler ve günlük yasamin diger mekanlarindan olusur. Üst katlar ve çati kati ise yatak odasi ve misafir odalari seklinde düzenlenmistir. Evlerin dis görünümü dogal peyzaja olaganüstü uyum saglamaktadir. Günümüz mimarisine örnek olacak tip ve güzelliktedir.
Kamberli Köprüsü
Gümüshane'nin Canca Mahallesindedir. Harsit Çayi üzerinde yer alan köprü, tek gözlü yontma taslarla insa edilmis, Osmanlilar döneminde yapildigi sanilmaktadir. Kismi bir onarimdan. geçirilen bu köprünün kitabesi yoktur.
Tohumoglu Köprüsü
Gümüshane-Erzurum yolu üzerinde Selçuklu dönemine ait olmasi muhtemel iki gözlü sivri kemerli ve yikik durumda olup, Ekim 1575'te Ferruh Zad Oglu Halebi tarafindan yapilmistir.
Camiler
Eski Gümüshane'de bilinen alti camiden ancak bir tanesi saglam olarak durmakta, digerleri ise yikik veya harabe durumunda bulunmaktadir. Saglam olarak duran ve ibadete açik olan camii Kanuni Sultan Süleyman'in emriyle yaptirilan Süleymaniye Camii'dir. Evliya Çelebi (1647) ise Seyahatname'sinde on bir mihraptan bahsetmektedir. Eski Gümüshane'de bulunan diger camilerin isimleri söyledir: Saray Cami (Hükümet önünde bulunan bu cami devlet memurlarina aitti.), Küçük Cami, Rüstiye Mektebi önündeki cami, Hamza Pasa Camii ve Yabancilarin ibadetlerine mahsus Cami.
Diger Camiler; Tekke Köyü Camii,Akgedik Köyü Camii, Yagmurdere Köyü Camii, Torul Güzeloluk Camii, Kelkit Çambasi Köyü Camii, Sadak Köyü Camii, Sarica Köyü Camii, Süleymaniye Köyü Camii.
Kilise Ikonlar
Torul Ilçesi Atalar Köyünde bulunan kilise ikonlarindan bir örnek. Ikonlarin aynilarindan Sinop Arkeoloji Müzesinde de bulunmaktadir