Muş Tarihi Muş Resimleri
MUŞ'UN TARİHİ YERLERİ
Geleneksel Mus Evleri
Yerlesim düzeni ve sokak dokusu esas itibari ile tipik bir Türk kenti havasini yansitan Mus'un, konut mimarisinin olusumunda temel etki, diger yörelerimizde de oldugu gibi milletimizin örf ve adetlerinden kaynaklanan hayat tarzi ve ihtiyaçlaridir. Ayrica gelenekleri, iklimin ve cografyanin zorlayici gerekleri de bu olusumdaki diger etmenlerdir.Bölgedeki diger illerin yerlesimlerine benzeyen sokak dokusu içinde yer alan evler, genellikle havus (avlu) gerisinde yükselen iki katli yapilardan ibarettir.Eski Mus evleri genel plan semalari itibari ile kendisine yakin sehirlerdeki (Dogu ve Güneydogu Anadolu) evlerle paralellikler göstermekle birlikte mekan isimlendirmelerinde yer yer farkliliklar göstermektedir.Sokakla baglantili cümle kapisindan geçilerek girilen "havus"un yaninda tandirlik, erzak deposu ve çardak görevi gören agaç alti oturmaliklar yer almaktadir. Çogu evde ise bunlarla birlikte ahir da mevcuttur. Estetik ve sade bir görünümü olan pencere kenarlari, Selçuklu kültürünün etkisiyle migfer kubbe tarzinda insa edilmekte ve disardan bakildiginda migfer görünümü bariz bir sekilde kendini göstermektedir. Pencerelerde cumba yerine önem verilmis ve bu kismi desteklemek amaciyla genelde sade olan korkuluklar kullanilmistir.Her iki tarafi iki sütun üzerine çiçeklik nisleri ile süslenen giris kapilari çift kanatli olup genelde metal agirlikli yapilmakta, sade görünümlü kapi tokmaklari ya da kilit baglantilari ile tamamlanmaktadir. Kapilarin içeri açilan kisminda girisi saglayan bir basamak yüksekliginde seki bulunur. Iç kisimda, alt kat, genelde mutfak, banyo, tuvalet ve zahire odasi ile birlikte merdiven boslugunu olusturan antrelerden olusur. Yukari çikildiginda ise esasen geleneksel Türk evlerinde yer alan sofa ile cepheye bakan ve daha çok sohbet amaciyla kullanilan salon görülebilmektedir. Üst katta yer alan bütün odalar bu salon etrafinda siralanir.
Evlerde mekanlari birbirine baglayan kapilar basit ve gösterissizdir. Bütün kapilar esikli ve demir mandalli kapi kolu sistemi ile yapilmis olup, kapi boyutlari, bulunduklari konuma ve fonksiyonlara göre degisik büyüklüklerde olabilmektedir.
Evlerin duvar kalinligi (dolgu duvarlar) 60-70 cm'dir. Bu yüzden mekan içerisinden bakildiginda pencereler los bir hava verir. Dösemeler ise zeminde (alt katta) sikistirilmis killi toprak veya düzgün sal taslari ile, üstlerde ise ahsap malzeme ile kaplanir. Her odanin pencere önünde yüksekligi 30-50 cm, genisligi 50-90 cm arasinda degisen sedirler mevcuttur.
Evin en önemli ve en genis yerlerinden birisi olan mutfak içerisinde ocak bulunur. Yemek odasinin hemen altinda bulundugundan mutfaktan yemek odasina, yiyecek ve içecekler asansörvari bir makara sistemiyle duvar içerisindeki bosluktan çikarilir ve indirilir. Alt katta bulunan banyonun en ilginç özelligi ise, "çol" denilen, günümüz küvetini andiran, suyun etrafa siçramasini engelleyen, köseye yapilmis ayri ve açik bir kisim bulunmasidir.
Evin iç duvarlarinin tamaminda siva olarak, saman, keçi kili ve sönmüs kireç karisimi bir tür harç kullanilmakta, sonradan badana yapilarak duvar yüzeyi tamamlanmaktadir. Duvar boyunun yarisinda ‘aregan' denilen hatillar kullanilir. Dam kismi ise kalin areganlar üst üste konularak, aralarindaki boslugunda mese çeperi doldurularak ve akabinde bunlarin üstü önce çamur sonrada toprak ile örtülerek yapilir.
Günümüzde yikilmaya yüz tutmus, gelisen teknik yapilara yenilmis bu evlerden bir kaçina sehir merkezinde rastlamak hala mümkündür.
Yildizli Han: Mus kent merkezinde bulunan ve iki katli olan Yildizli Han, 1307 yilinda insa edilmistir. Alt kati kesme tastan, üst kati ise Selçuklu mimari yapisina uygun olarak kerpiçten yapilmistir. Içinde toplam 52 dükkân olan hanin bir bölümü yikilmis cephesi, onarim görmüstür. Ancak, giris kapisindaki tas oyma motifler zarar görmemistir.
Camiler Kiliseler Manastirlar
Alaaddin Bey (Pasa) Camii: Cami, 18. yüzyil baslarinda sehrin valisi Alaaddin Bey tarafindan yaptirilmistir. Ortada büyük, yanlarda ise küçük kubbelerle örtülü ana mekan kare planli olup, dokuz nefe ayrilmistir. Ana mekana, üç basik kubbeyle örtülü son cemaat yerindeki taç kapidan geçilerek ulasilir. Taçkapinin yanlari, kabartma kandil motifleri, orta nefte yer alan mihrap da, sütunçeler ve bitki motifleriyle süslenmis caminin minaresi kare kaideli silindir gövdeli olup, iki renkli kesme tastan yapilidir.
Arak Manastiri: Mus merkeze bagli Kepenek köyünde bulunan kilisenin, 499 yilinda Sasaniler tarafindan yapildigi tahmin edilmektedir. Kilise, manastir ve alisveris merkezi olarak kullanilmistir.Büyük bir alana yayilmis olan manastirin 360 odasi vardir. Odalar, yilin günlerini simgelemektedir. Özellikle kabartmalari ilginçtir.
Haci Seref Camii: Bir Selçuklu yapisi olan Arslanli Hanin içinde bulunan cami 17. yüzyilda yaptirilmistir. Ana mekani kare planli olup, ortada büyük yanlarda basik kubbelerle örtülmüstür. Sade mihrabi yuvarlak kemerli ve nis biçimindedir. Camiye sonradan eklenilen minare 1902 yilinda, son cemaat yeri ise 1997 yilinda insa edilmistir.
Meryem Ana Kilisesi: Yapim tarihi kesin olarak bilinmeyen Meryem Ana Kilisesi, Mus kent merkezinde bulunmaktadir. Ildeki diger kiliselere oranla daha iyi durumda olan kilisenin sadece üst tavani yikilmis olup ana mekani ziyaret edilebilir durumdadir.
Sironk Kilisesi: Mus merkeze bagli Kirköy beldesinde bulunan kilise, 651 yilinda yapilmistir. Günümüzde yikik bir durumda olmasina ragmen yabanci turistlerin ilgisini çekmektedir.
Ulu Camii: Avlusunda yatan Seyh Muhammed-i Magribi tarafindan yaptirilan Ulu Cami, Alaeddin Bey ve Haci Seref camilerinin batisindadir. Mimari özelliklerinden dolayi 14. yüzyilin ikinci yarisina tarihlenen cami, moloz tastan yapilmis, dikdörtgen, planli ve kitabesizdir.
Ana mekan, ortada kubbe, yanlarda besik tonoz örtülü olup, kuzeyinde kesme tastan üç kubbeli son cemaat yeri vardir. Yine kesme tastan yapilmis, sade taç kapi sivri kemerli bir nis içindedir. Bati duvari disinda öbür duvarlarda ikiser pencere vardir. Minaresi, depremden zarar görmüs olup, aslina sadik kalinarak 1968 ve 1972 yillarinda onarim yapilmistir.
Çanli Kilise (Surp Garabet): Yaygin Beldesine bagli Yukari Yongali köyünde bulunmaktadir. Ilk yapildigi dönemlerde “Ates Tapinagi” olarak kullanilan kilise, Sasaniler tarafindan 399 yilinda Hiristiyanlarin ibadetine açilmistir. Bugün halen kalintilari mevcut olan kilise, yabanci turistlerin en çok ragbet ettigi yerlerden birisidir.
GÖLLER
Akdogan Gölleri (Büyük ve Küçük Hamurpet): Varto ilçe merkezinin dogusunda yer alan büyük Akdogan gölünün yüzölçümü yaklasik 11 km² 'dir. Gölde sazan ve alabalik yasamaktadir. Göl çevresinde ise Kunduz Ördek ve Turna gibi av hayvanlari yasamaktadir.
Haçli (Kazan)Gölü: Bulanik ilçesinin güneydogusunda yer alan gölün sulari çogunlukla bulaniktir. Gölde basta sazan olmak üzere çesitli tatli su baliklari yasamaktadir.
Kaz(Gaz)Gölü:Malazgirt ilçesinin Aktuzla beldesinin, kuzeydogu kesiminde yer alan bu küçük göl olusum itibari ile karstik bir göldür.
KALELER
Mus Kalesi:Mus merkezde bulunan kale, sehrin en eski yerlesim birimlerinden birisi olup kesin yapilis tarihi ve kimler tarafindan yaptirildigi bilinmemektedir. Kale, Hz. Ömer döneminde Müslümanlarin eline geçmis, zaman içinde derebeyleri,Bagdat'taki Abbasi halifelerine tabi olarak kale ve çevrenin idaresi için memur kilinmislardir. Uzun süren savaslarin etkisiyle büyük bir kismi yikilmis olan kalenin bati tarafinda tahrip olmus Arap mezarligi, Selçuklu mezarligi ve Osmanli mezarligi iç içe geçmis ve daginik bir halde görülebilir.
Muset Kalesi:Mus'un güneyindeki Kizil Ziyaret Tepesi'nde bulunan kale, Urartular tarafindan yapilmis, ancak sonraki devirlerde yapilan çesitli onarimlarla özgünlügünü büyük ölçüde yitirmistir.Askeri amaçli yapinin çesitli onarimlar geçirerek Ortaçag'da kullanildigi anlasilmaktadir.
Yerlesim düzeni ve sokak dokusu esas itibari ile tipik bir Türk kenti havasini yansitan Mus'un, konut mimarisinin olusumunda temel etki, diger yörelerimizde de oldugu gibi milletimizin örf ve adetlerinden kaynaklanan hayat tarzi ve ihtiyaçlaridir. Ayrica gelenekleri, iklimin ve cografyanin zorlayici gerekleri de bu olusumdaki diger etmenlerdir.Bölgedeki diger illerin yerlesimlerine benzeyen sokak dokusu içinde yer alan evler, genellikle havus (avlu) gerisinde yükselen iki katli yapilardan ibarettir.Eski Mus evleri genel plan semalari itibari ile kendisine yakin sehirlerdeki (Dogu ve Güneydogu Anadolu) evlerle paralellikler göstermekle birlikte mekan isimlendirmelerinde yer yer farkliliklar göstermektedir.Sokakla baglantili cümle kapisindan geçilerek girilen "havus"un yaninda tandirlik, erzak deposu ve çardak görevi gören agaç alti oturmaliklar yer almaktadir. Çogu evde ise bunlarla birlikte ahir da mevcuttur. Estetik ve sade bir görünümü olan pencere kenarlari, Selçuklu kültürünün etkisiyle migfer kubbe tarzinda insa edilmekte ve disardan bakildiginda migfer görünümü bariz bir sekilde kendini göstermektedir. Pencerelerde cumba yerine önem verilmis ve bu kismi desteklemek amaciyla genelde sade olan korkuluklar kullanilmistir.Her iki tarafi iki sütun üzerine çiçeklik nisleri ile süslenen giris kapilari çift kanatli olup genelde metal agirlikli yapilmakta, sade görünümlü kapi tokmaklari ya da kilit baglantilari ile tamamlanmaktadir. Kapilarin içeri açilan kisminda girisi saglayan bir basamak yüksekliginde seki bulunur. Iç kisimda, alt kat, genelde mutfak, banyo, tuvalet ve zahire odasi ile birlikte merdiven boslugunu olusturan antrelerden olusur. Yukari çikildiginda ise esasen geleneksel Türk evlerinde yer alan sofa ile cepheye bakan ve daha çok sohbet amaciyla kullanilan salon görülebilmektedir. Üst katta yer alan bütün odalar bu salon etrafinda siralanir.
Evlerde mekanlari birbirine baglayan kapilar basit ve gösterissizdir. Bütün kapilar esikli ve demir mandalli kapi kolu sistemi ile yapilmis olup, kapi boyutlari, bulunduklari konuma ve fonksiyonlara göre degisik büyüklüklerde olabilmektedir.
Evlerin duvar kalinligi (dolgu duvarlar) 60-70 cm'dir. Bu yüzden mekan içerisinden bakildiginda pencereler los bir hava verir. Dösemeler ise zeminde (alt katta) sikistirilmis killi toprak veya düzgün sal taslari ile, üstlerde ise ahsap malzeme ile kaplanir. Her odanin pencere önünde yüksekligi 30-50 cm, genisligi 50-90 cm arasinda degisen sedirler mevcuttur.
Evin en önemli ve en genis yerlerinden birisi olan mutfak içerisinde ocak bulunur. Yemek odasinin hemen altinda bulundugundan mutfaktan yemek odasina, yiyecek ve içecekler asansörvari bir makara sistemiyle duvar içerisindeki bosluktan çikarilir ve indirilir. Alt katta bulunan banyonun en ilginç özelligi ise, "çol" denilen, günümüz küvetini andiran, suyun etrafa siçramasini engelleyen, köseye yapilmis ayri ve açik bir kisim bulunmasidir.
Evin iç duvarlarinin tamaminda siva olarak, saman, keçi kili ve sönmüs kireç karisimi bir tür harç kullanilmakta, sonradan badana yapilarak duvar yüzeyi tamamlanmaktadir. Duvar boyunun yarisinda ‘aregan' denilen hatillar kullanilir. Dam kismi ise kalin areganlar üst üste konularak, aralarindaki boslugunda mese çeperi doldurularak ve akabinde bunlarin üstü önce çamur sonrada toprak ile örtülerek yapilir.
Günümüzde yikilmaya yüz tutmus, gelisen teknik yapilara yenilmis bu evlerden bir kaçina sehir merkezinde rastlamak hala mümkündür.
Yildizli Han: Mus kent merkezinde bulunan ve iki katli olan Yildizli Han, 1307 yilinda insa edilmistir. Alt kati kesme tastan, üst kati ise Selçuklu mimari yapisina uygun olarak kerpiçten yapilmistir. Içinde toplam 52 dükkân olan hanin bir bölümü yikilmis cephesi, onarim görmüstür. Ancak, giris kapisindaki tas oyma motifler zarar görmemistir.
Camiler Kiliseler Manastirlar
Alaaddin Bey (Pasa) Camii: Cami, 18. yüzyil baslarinda sehrin valisi Alaaddin Bey tarafindan yaptirilmistir. Ortada büyük, yanlarda ise küçük kubbelerle örtülü ana mekan kare planli olup, dokuz nefe ayrilmistir. Ana mekana, üç basik kubbeyle örtülü son cemaat yerindeki taç kapidan geçilerek ulasilir. Taçkapinin yanlari, kabartma kandil motifleri, orta nefte yer alan mihrap da, sütunçeler ve bitki motifleriyle süslenmis caminin minaresi kare kaideli silindir gövdeli olup, iki renkli kesme tastan yapilidir.
Arak Manastiri: Mus merkeze bagli Kepenek köyünde bulunan kilisenin, 499 yilinda Sasaniler tarafindan yapildigi tahmin edilmektedir. Kilise, manastir ve alisveris merkezi olarak kullanilmistir.Büyük bir alana yayilmis olan manastirin 360 odasi vardir. Odalar, yilin günlerini simgelemektedir. Özellikle kabartmalari ilginçtir.
Haci Seref Camii: Bir Selçuklu yapisi olan Arslanli Hanin içinde bulunan cami 17. yüzyilda yaptirilmistir. Ana mekani kare planli olup, ortada büyük yanlarda basik kubbelerle örtülmüstür. Sade mihrabi yuvarlak kemerli ve nis biçimindedir. Camiye sonradan eklenilen minare 1902 yilinda, son cemaat yeri ise 1997 yilinda insa edilmistir.
Meryem Ana Kilisesi: Yapim tarihi kesin olarak bilinmeyen Meryem Ana Kilisesi, Mus kent merkezinde bulunmaktadir. Ildeki diger kiliselere oranla daha iyi durumda olan kilisenin sadece üst tavani yikilmis olup ana mekani ziyaret edilebilir durumdadir.
Sironk Kilisesi: Mus merkeze bagli Kirköy beldesinde bulunan kilise, 651 yilinda yapilmistir. Günümüzde yikik bir durumda olmasina ragmen yabanci turistlerin ilgisini çekmektedir.
Ulu Camii: Avlusunda yatan Seyh Muhammed-i Magribi tarafindan yaptirilan Ulu Cami, Alaeddin Bey ve Haci Seref camilerinin batisindadir. Mimari özelliklerinden dolayi 14. yüzyilin ikinci yarisina tarihlenen cami, moloz tastan yapilmis, dikdörtgen, planli ve kitabesizdir.
Ana mekan, ortada kubbe, yanlarda besik tonoz örtülü olup, kuzeyinde kesme tastan üç kubbeli son cemaat yeri vardir. Yine kesme tastan yapilmis, sade taç kapi sivri kemerli bir nis içindedir. Bati duvari disinda öbür duvarlarda ikiser pencere vardir. Minaresi, depremden zarar görmüs olup, aslina sadik kalinarak 1968 ve 1972 yillarinda onarim yapilmistir.
Çanli Kilise (Surp Garabet): Yaygin Beldesine bagli Yukari Yongali köyünde bulunmaktadir. Ilk yapildigi dönemlerde “Ates Tapinagi” olarak kullanilan kilise, Sasaniler tarafindan 399 yilinda Hiristiyanlarin ibadetine açilmistir. Bugün halen kalintilari mevcut olan kilise, yabanci turistlerin en çok ragbet ettigi yerlerden birisidir.
GÖLLER
Akdogan Gölleri (Büyük ve Küçük Hamurpet): Varto ilçe merkezinin dogusunda yer alan büyük Akdogan gölünün yüzölçümü yaklasik 11 km² 'dir. Gölde sazan ve alabalik yasamaktadir. Göl çevresinde ise Kunduz Ördek ve Turna gibi av hayvanlari yasamaktadir.
Haçli (Kazan)Gölü: Bulanik ilçesinin güneydogusunda yer alan gölün sulari çogunlukla bulaniktir. Gölde basta sazan olmak üzere çesitli tatli su baliklari yasamaktadir.
Kaz(Gaz)Gölü:Malazgirt ilçesinin Aktuzla beldesinin, kuzeydogu kesiminde yer alan bu küçük göl olusum itibari ile karstik bir göldür.
KALELER
Mus Kalesi:Mus merkezde bulunan kale, sehrin en eski yerlesim birimlerinden birisi olup kesin yapilis tarihi ve kimler tarafindan yaptirildigi bilinmemektedir. Kale, Hz. Ömer döneminde Müslümanlarin eline geçmis, zaman içinde derebeyleri,Bagdat'taki Abbasi halifelerine tabi olarak kale ve çevrenin idaresi için memur kilinmislardir. Uzun süren savaslarin etkisiyle büyük bir kismi yikilmis olan kalenin bati tarafinda tahrip olmus Arap mezarligi, Selçuklu mezarligi ve Osmanli mezarligi iç içe geçmis ve daginik bir halde görülebilir.
Muset Kalesi:Mus'un güneyindeki Kizil Ziyaret Tepesi'nde bulunan kale, Urartular tarafindan yapilmis, ancak sonraki devirlerde yapilan çesitli onarimlarla özgünlügünü büyük ölçüde yitirmistir.Askeri amaçli yapinin çesitli onarimlar geçirerek Ortaçag'da kullanildigi anlasilmaktadir.